Αναφορά στο κλασικό έργο « Η Προδομένη Επανάσταση» του Λέοντα Τρότσκι, που δολοφονήθηκε πριν 82 χρόνια, στις 20 Αυγούστου 1940

Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος

Το πλαίσιο

Το 1936 έγιναν στην Ευρώπη μια σειρά επαναστατικά γεγονότα που απείλησαν να βάλουν φρένο στην άνοδο του φασισμού και στην κατρακύλα σε έναν νέο παγκόσμιο πόλεμο.

Η γενική απεργία τον Μάη-Ιούνη στη Γαλλία, η «έφοδος στον ουρανό» της Ισπανικής Επανάστασης, ακόμη κι ο Μάης του ’36 στη Σαλονίκη, έδειχναν πως η εργατική τάξη δεν είχε σκοπό να βάλει μόνη της το κεφάλι στον πάγκο του χασάπη και να δεχτεί αδιαμαρτύρητα το δυσοίωνο μέλλον που της ετοιμαζόταν. Η επανάσταση φαινόταν πως μπορούσε να σταματήσει την επερχόμενη αλληλοσφαγή.

Η ήττα όλων αυτών των επαναστατικών ευκαιριών στην ευρωπαϊκή Δύση, βρήκε το ταίρι της στις «εκκαθαρίσεις» και τις δολοφονίες εκατοντάδων χιλιάδων κομμουνιστών στη Ρωσία, από την κυρίαρχη γραφειοκρατία. Η ήπειρος κι ο κόσμος όλος σκεπάζονταν από φόβο και παράλυση. Ο επόμενος παγκόσμιος πόλεμος, το ξαναμοίρασμα του κόσμου με κόστος 60 εκατομμύρια νεκρούς, ήταν πια κοντά.   

Οι «δίκες της Μόσχας»

 Το 1936 ήταν ακόμη η χρονιά που τράβηξε για το τυπογραφείο η «Προδομένη Επανάσταση» το τελευταίο ολοκληρωμένο έργο που έγραψε ο εξόριστος Λέων Τρότσκι, ο ιδρυτής και ηγέτης του Κόκκινου Στρατού στον εμφύλιο πόλεμο της Ρωσίας. Τέσσερα χρόνια αργότερα θα δολοφονηθεί από σταλινικό πράκτορα στο Μεξικό.

Ενώ γίνονταν οι τελευταίες διορθώσεις του βιβλίου του Τρότσκι, ξεκινούσε τις ίδιες ώρες στη Ρωσία η πρώτη από τις περίφημες «Δίκες της Μόσχας». Θα ακολουθούσε ένα ασύλληπτο κυνήγι μαγισσών, ξεπερνώντας κάθε παρόμοιο επίτευγμα της εποχής της Ιεράς Εξέτασης. Κατηγορούμενοι ήταν κομμουνιστές που είχαν αναδειχθεί ήρωες της παρανομίας στον τσαρισμό ή στον εμφύλιο πόλεμο, που ακολούθησε την Επανάσταση. Τώρα οι ίδιοι άνθρωποι έδειχναν σαν ανδρείκελα και πρόβαιναν σε ανήκουστες ομολογίες: Δήλωναν πως είχαν στρατολογηθεί για να κάνουν σαμποτάζ για λογαριασμό της Γκεστάπο, για να εκτροχιάσουν τρένα και να δηλητηριάσουν πηγάδια κλπ, κλπ.  Όλες οι ομολογίες έκλειναν με κατηγόριες στον αρχισατανά Τρότσκι, που τους παρέσυρε στη συνομωσία και με ύμνους προς τον σοφό ηγέτη Στάλιν. Και όλοι καταδικάζονταν σε θάνατο και εκτελούνταν άμεσα.

 Οι κατηγορίες για σαμποτάζ και κατασκοπία υπέρ της Γκεστάπο απλώνονταν σε όλο και μεγαλύτερους αριθμούς κατηγορουμένων, είτε ομολογούσαν στο δικαστήριο είτε όχι. Τις επόμενες δύο χρονιές, στη Μόσχα μόνο, οδηγούνταν για εκτέλεση μέχρι και χίλια άτομα την ημέρα. Εκατομμύρια άνθρωποι μεταφέρονταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Σιβηρία. Το αίμα, η παράνοια και ο πιο ατιμωτικός ξεπεσμός φαινόταν να ρίχνουν μια παγερή αυλαία πάνω στην πιο ελπιδοφόρα επανάσταση της ανθρώπινης ιστορίας, που δεν είχε κλείσει ακόμα τα 20 χρόνια της.

Η φράση που συνοψίζει όλη την τραγική στροφή της Ιστορίας παρατίθεται από τον Τρότσκι στην «Προδομένη Επανάσταση» και είναι τα λόγια της Κρούπσκαγια, της συζύγου και συντρόφισσας της ζωής του Λένιν. Δήλωνε η Κρούπσκαγια στα πρώτα χρόνια της κυριαρχίας του Στάλιν: «Αν ο Λένιν ζούσε τώρα, θα ήταν σίγουρα στη φυλακή».

Η σιωπή και η λάσπη

Μπροστά σ’ αυτό το αδιανόητο έγκλημα οι αντιδράσεις σ’ όλο τον πλανήτη ήταν λιγοστές και υποτονικές. Η Δεξιά, φυσικά, παντού πανηγύριζε με κακεντρέχεια για το ξεκλήρισμα της ρωσικής επαναστατικής πρωτοπορίας. Στην Αριστερά, κόμματα, οργανώσεις και απλοί άνθρωποι, συνήθως είτε πίστευαν πεισματικά το Κρεμλίνο είτε δήλωναν πως ό,τι συμβαίνει είναι εσωτερικό θέμα της ΕΣΣΔ. Από τη σοσιαλδημοκρατία έως και τη ριζοσπαστική αριστερά ήταν λιγοστές οι φωνές που απαιτούσαν από τη Μόσχα απτές αποδείξεις και όχι παραληρηματικές ομολογίες.

Συνολικά, τα εκατομμύρια της εργατικής τάξης και της διανόησης στη Δύση προτίμησαν να πιστέψουν τον Στάλιν ή έστω να κλείσουν τ’ αυτιά τους. Και υπάρχει ερμηνεία για αυτή τη στάση τους.

Η μόνη ρεαλιστική απάντηση στις πανίσχυρες δυνάμεις που συγκέντρωναν ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι, έδειχνε να είναι η ΕΣΣΔ και ο Κόκκινος Στρατός. Και η όποια κριτική στο καθεστώς της Ρωσίας έμοιαζε σαν ανοιχτή προδοσία στην τελευταία ελπίδα να μπει φρένο στον φασισμό.

Ο Τρότσκι, οι λιγοστοί οπαδοί του στον κόσμο και μαζί τους όποια τίμια φωνή άντεχε όρθια, είχαν να παλέψουν στην κυριολεξία «ενάντια στο ρεύμα».

Η «φυσική δύναμη της σκέψης» 

Σ’ ένα ποίημα του Μπέρτολτ Μπρεχτ εκείνων των ημερών υπάρχει ο στίχος: «Μα γιατί φοβούνται τόσο πολύ την τίμια λέξη;». Κι όμως, και ο ίδιος ο ποιητής, όπως και πάρα πολλοί άλλοι αριστεροί διανοούμενοι, δεν παρέλειψε να συγγράψει σχοινοτενείς απολογίες των «Δικών της Μόσχας».

Το να δηλώσει κάποιος το προφανές, πως «ο βασιλιάς είναι γυμνός» και πως το καθεστώς της ΕΣΣΔ δεν ήταν παρά ο νεκροθάφτης της επανάστασης, απαιτούσε, σ’ αυτά τα χρόνια της οπισθοδρόμησης, δυνατό μυαλό και -πάνω απ’ όλα- πολύ ισχυρό χαρακτήρα.

Ο συγγραφέας της «Προδομένης Επανάστασης» ήταν φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Αλλά, πραγματικά, τι φωνή!

«Οι δίκες της Μόσχας γίνονται κάτω από την αιγίδα του σοσιαλισμού. Δεν θα εγκαταλείψουμε τη σημαία του σοσιαλισμού στους αρχιπλαστογράφους. Αν η γενιά μας αποδειχθεί πάρα πολύ αδύναμη να χτίσει το σοσιαλισμό πάνω στη γη, θ’ αφήσουμε τουλάχιστο στα παιδιά μας μια ακηλίδωτη σημαία!

Η πάλη που ανοίγεται μπροστά μας ξεπερνάει πολύ σε σπουδαιότητα τα πρόσωπα, τις φράξιες και τα κόμματα. Απ’ αυτή κρίνεται το μέλλον της ανθρωπότητας. Αυτή η πάλη θα είναι σκληρή. Και μακρόχρονη. Όσοι αναζητούν την ησυχία και την άνεση, ας κάνουν πέρα.

Στις εποχές της αντίδρασης είναι βέβαια πιο βολικό να συμφωνεί κανείς με τη γραφειοκρατία παρά να αναζητά την αλήθεια. Μα για όσους ο σοσιαλισμός δεν είναι μάταιος λόγος, εμπρός! Ούτε οι φοβέρες, ούτε οι βιαιότητες, ούτε οι διωγμοί θα μας σταματήσουν. Θα γίνει ίσως πάνω από τα κόκαλά μας, μα η αλήθεια θα υπερισχύσει. Θα της ανοίξουμε το δρόμο. Θα νικήσει.

Και κάτω από τα αδυσώπητα πλήγματα της μοίρας θα ‘νοιωθα ευτυχισμένος όπως στις καλύτερες μέρες της νιότης μου, αν συντελούσα στο θρίαμβο της αλήθειας. Γιατί, η υπέρτατη ανθρώπινη ευτυχία δεν βρίσκεται στην εκμετάλλευση του παρόντος, μα στην προετοιμασία του μέλλοντος!».

Ο Στάλιν κατάφερε να απαλλαγεί από αυτή την πένα τον Αύγουστο 1940, στο Μεξικό, με το χέρι του Ραμόν Μερκαντέρ.

Η σημασία του βιβλίου

Τα χρόνια των μαζικών «εκκαθαρίσεων» και της τρέλας, ήταν ταυτόχρονα τα χρόνια που το Κρεμλίνο ανακήρυσσε πως η ΕΣΣΔ έχει μπει πλέον στον σοσιαλισμό και ότι δεν υπήρχαν πια τάξεις με ξεχωριστά συμφέροντα στη σοβιετική κοινωνία. Στο νέο Σύνταγμα της χώρας η ΕΣΣΔ χαρακτηριζόταν πλέον «παλλαϊκό κράτος». Εκατομμύρια αντίτυπα του «πιο δημοκρατικού Συντάγματος στον κόσμο», μεταφρασμένα σε όλες τις γλώσσες διακινούνταν σε ολόκληρο τον πλανήτη περιγράφοντας μια ειδυλλιακή -και ολοκληρωτικά ψεύτικη- λειτουργία του Σοβιετικού πολιτικού συστήματος. Και ο Στάλιν εκστόμιζε δημόσια την περίφημη φράση του: «Η ζωή (στην ΕΣΣΔ) έχει γίνει καλύτερη, σύντροφοι. Η ζωή έχει γίνει περισσότερο χαρμόσυνη».   

Και στην Αριστερά της Δύσης, όλος αυτός ο διασυρμός της λογικής ξεσήκωνε την έξαρση ή συναντούσε μια φιλική αποδοχή.

Και όποιοι αγωνιστές και αγωνίστριες ήθελαν να παλέψουν τον φασισμό, έπρεπε ή να καταπιούν όλη την παράνοια της σταλινικής γραφειοκρατίας ή να αγκαλιάσουν τις ιδέες του Τρότσκι, που έδιναν συγκροτημένη και συνεκτική εξήγηση για το καθεστώς του Στάλιν, και -μαζί μ’ αυτό- να εξασφαλίσουν την απομόνωσή τους μέσα στο κίνημα και τις ατέλειωτες ατιμωτικές επιθέσεις από τους σταλινικούς.

Δίνουμε τον λόγο στον Λέοπολντ Τρέπερ, επικεφαλής του σοβιετικού δικτύου κατασκοπείας στη Ναζιστική Γερμανία και την κατεχόμενη Ευρώπη, (της περίφημης «Κόκκινης Ορχήστρας»), που πέρασε κατόπιν μια ολόκληρη δεκαετία σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Σιβηρία, να μας αποδώσει το κλίμα γύρω από τους οπαδούς του Τρότσκι, αλλά και τη σημασία τού να παραμένεις πιστός στις ιδέες του διεθνισμού και της Επανάστασης:

«…Όλοι αυτοί  που δεν αντιστάθηκαν στο σταλινικό μηχανισμό είναι υπεύθυνοι, συλλογικά υπεύθυνοι. Δεν αποτελώ εξαίρεση σε αυτή την ετυμηγορία. Αλλά ποιοι διαμαρτυρήθηκαν εκείνη την εποχή; Ποιοι ύψωσαν τη φωνή τους γι’ αυτά τα αίσχη;

Οι τροτσκιστές μπορούν να διεκδικήσουν αυτή την τιμή. Ακολουθώντας το παράδειγμα του ηγέτη τους, που ανταμείφθηκε για την επιμονή του με ένα δολοφονικό χτύπημα από μια ορειβατική αξίνα, πολέμησαν τον σταλινισμό μέχρις εσχάτων και ήταν οι μόνοι που το έκαναν.

Μετά από τις μεγάλες εκκαθαρίσεις, μπορούσαν να φωνάξουν την εναντίωσή τους μόνο στις παγωμένες στέπες, όπου είχαν σταλεί για να εξοντωθούν. Στα στρατόπεδα η συμπεριφορά τους ήταν αξιοθαύμαστη. Αλλά οι φωνές τους χάνονταν μέσα στην τούνδρα.

Σήμερα, οι τροτσκιστές έχουν δικαίωμα να κατηγορούν αυτούς που ούρλιαζαν μαζί με τους λύκους. Ας μην ξεχνάμε όμως, ότι είχαν τεράστιο πλεονέκτημα σε σχέση με μας, διαθέτοντας ένα συγκροτημένο πολιτικό σύστημα, ικανό να αντικαταστήσει τον σταλινισμό. Είχαν κάτι για να στηριχθούν επάνω του μέσα στη βαθιά απογοήτευσή τους, βλέποντας να προδίδεται η επανάσταση. Δεν “ομολόγησαν”, γιατί ήξεραν ότι οι ομολογίες τους δεν θα εξυπηρετούσαν ούτε το κόμμα ούτε το σοσιαλισμό…». 

Το συγκροτημένο σύστημα ιδεών, που αναφέρει ο Τρέπερ, παρατίθεται ολοκληρωμένα στο σύγγραμμα της «Προδομένης Επανάστασης». Στο βιβλίο αυτό ο Τρότσκι επιχειρεί την πρώτη σοβαρή ανάλυση του σταλινικού καθεστώτος με τα εργαλεία του μαρξισμού. Θεωρούμε πως οποιαδήποτε επιχειρούμενη ερμηνεία του σταλινισμού δεν πάρει υπόψη της και δεν στηριχθεί πάνω στη δουλειά του Τρότσκι, και ιδιαίτερα πάνω στην «Προδομένη Επανάσταση», δύσκολα θα μπορεί να εξασφαλίσει βαρύτητα και συνοχή. 

Η «Προδομένη Επανάσταση» έχει σημείο αναφοράς τις αντικειμενικές συνθήκες, εθνικές και διεθνείς, μέσα στις οποίες βρέθηκε η ρώσικη επανάσταση του 1917. Ταυτόχρονα, ο συγγραφέας της αποδίδει με ενάργεια και γλαφυρότητα το τι σημαίνει σοσιαλισμός, χωρίς να κάνει την παραμικρή παραχώρηση στις σταλινικές παραχαράξεις. Ο Τρότσκι, ενώ συγκρούεται σε κάθε σημείο με τον σταλινισμό, αποφεύγει από την άλλη να γλιστρήσει στην αντισταλινική υστερία, που οδήγησε σειρά διανοούμενων τελικά στον αντικομμουνισμό.

Πιστεύουμε πως η «Προδομένη Επανάσταση» είναι ένα βιβλίο – θεμέλιο για κάθε σύντροφο και συντρόφισσα, που έχει αφιερωθεί στην επανάσταση, και δεν μπορεί να λείπει από καμιά βιβλιοθήκη αγωνιστών της Αριστεράς, το ίδιο όπως δεν μπορεί να λείπει το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Η «Προδομένη Επανάσταση» είναι ένα έργο που απευθύνεται πρώτα απ’ όλα στους μαχητές και τις μαχήτριες του σοσιαλισμού και είναι γραμμένη με ύφος ρητορικό και αιχμηρό, χωρίς να χάνει τίποτε η ακρίβεια της ανάλυσης του συγγραφέα. Κυριολεκτικά, δεν γίνεται να ξαναμιλήσεις σήμερα για την επανάσταση και τον σοσιαλισμό, μετά την πανωλεθρία και την κατάρρευση των σταλινικών καθεστώτων, χωρίς να στηριχτείς στις ιδέες και τα γραπτά του Τρότσκι.

Τι περιλαμβάνει το βιβλίο

Όλο το σύγγραμμα της «Προδομένης Επανάστασης» έχει σκοπό να διαψεύσει τον ισχυρισμό της γραφειοκρατίας πως η Σοβιετική Ένωση έχει περάσει στον σοσιαλισμό. «Η αλήθεια και όχι το ψέμα είναι ο κινητήρας της προόδου» είναι η φράση, με την οποία κλείνει το βιβλίο του ο Τρότσκι και, για να αποκαλύψει την αλήθεια, βάζει σε αυστηρή βάσανο τα στοιχεία και τα ντοκουμέντα, που έδινε στη δημοσιότητα το Κρεμλίνο, με τρόπο όμως που δεν γίνεται κουραστικός στους αναγνώστες.

Κεντρική ιδέα της «Προδομένης» είναι το ότι η Επανάσταση στη Ρωσία προδόθηκε ολοκληρωτικά από τη γραφειοκρατία, αλλά δεν ανατράπηκε ακόμα.

Ο Τρότσκι ορίζει την ΕΣΣΔ ως κοινωνία ενδιάμεση, ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό («ούτε κάμπια, ούτε πεταλούδα, αλλά χρυσαλίδα»). 

Η γραφειοκρατία είναι για τον Τρότσκι ένα ξένο σώμα στη σοβιετική κοινωνία, που δρα εντελώς ανεξέλεγκτη, εκμεταλλευόμενη τις κοινωνικές αντιθέσεις. «Ακριβώς επειδή η ΕΣΣΔ είναι φτωχή, γέρνει κάτω από το βάρος μιας πολυέξοδης γραφειοκρατίας».

Η σφαίρα όπου μπορεί η γραφειοκρατία να εμφανιστεί δυναμικά είναι, σύμφωνα με τον Τρότσκι, η διαδικασία διανομής σε συνθήκες γενικής έλλειψης αγαθών:

«Όταν σε ένα κατάστημα υπάρχουν πολλά αγαθά, οι αγοραστές μπορούν να έρθουν όποτε το επιθυμούν. Όταν τα αγαθά είναι λιγοστά, τότε οι αγοραστές υποχρεώνονται να σταθούν στην ουρά. Όταν η ουρά γίνει πολύ μεγάλη, τότε είναι αναγκαίο να ανατεθεί σε έναν αστυνομικό η διατήρηση της τάξης. Αυτή είναι η αφετηρία της σοβιετικής γραφειοκρατίας. “Γνωρίζει” ποιος πρέπει να πάρει κάτι και ποιος να περιμένει». 

Οι κατακτήσεις της επανάστασης στη Ρωσία επιζούν ακόμα:

α) στις σχέσεις ιδιοκτησίας – Δεν υπάρχουν ιδιωτικά εργοστάσια και μέσα παραγωγής, αλλά μόνο κρατικά. Έτσι, οι γραφειοκράτες δεν διαθέτουν μετοχές και τίτλους ιδιοκτησίας, για να τα κληροδοτήσουν στα παιδιά τους.

και

β) στις συνειδήσεις των εργατών.

Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι ανεπαρκείς. Κάτω από την υποτιθέμενη σχεδιασμένη οικονομία γίνεται φανερή η ανάγκη για πρωταρχική συσσώρευση.

Η κρατική ιδιοκτησία είναι κρατική, αλλά όχι σοσιαλιστική, ενώ η διανομή των αγαθών γινόταν σε αστική βάση: Το 15% περίπου του πληθυσμού στη σοβιετική κοινωνία αποκτά όλο και πιο πλουσιοπάροχα τα περιττά, ενώ το 85% στερείτο τα ουσιώδη. Έτσι αναπαραγόταν και διευρυνόταν η κοινωνική ανισότητα. Όπως σημειώνει ο Τρότσκι: «Από την άποψη των ανισοτήτων στην αμοιβή της εργασίας, η Σοβιετική Ένωση όχι μόνο έχει φτάσει, αλλά κι έχει ξεπεράσει κατά πολύ τις καπιταλιστικές χώρες». 

Και παρακάτω:

«Η θέση της συζύγου σε μια οικογένεια αξιοσέβαστου κομμουνιστή, που διαθέτει υπηρέτρια, ένα τηλέφωνο για να στέλνει στα μαγαζιά τις καθημερινές παραγγελίες του σπιτιού, ένα αυτοκίνητο για να την πηγαίνει όπου θέλει, πολύ λίγο μοιάζει με τη θέση της εργάτριας, που γυρίζει με τα πόδια από τη μια ουρά στην άλλη στα μαγαζιά, μαγειρεύει μόνη της, πάει και παίρνει μόνη της τα μικρά της από τον παιδικό σταθμό, αν υπάρχει γι’ αυτήν παιδικός σταθμός.

Καμιά σοσιαλιστική ταμπέλα δεν μπορεί να κρύψει την κοινωνική αντίθεση που σε κάθε χώρα της Δύσης χωρίζει την αξιότιμη αυτή κυρία από την προλετάρισσα». 

Σ’ αυτήν λοιπόν την κοινωνία του σταλινισμού, οι αντιφάσεις συσσωρεύονται, ισχυρίζεται ο Τρότσκι. Ή θα προχωρήσει η Σοβιετική Ένωση στον σοσιαλισμό ή θα πισωγυρίσει στον καπιταλισμό. Αυτό είναι ένα ζήτημα, που δεν θα κριθεί στο απώτερο μέλλον, αλλά στον παγκόσμιο πόλεμο που έρχεται, επαναλάμβανε ο συγγραφέας της «Προδομένης Επανάστασης».

Και πισωγύρισμα στον καπιταλισμό, εννοείται η παραχώρηση της κρατικής ιδιοκτησίας σε ιδιωτικά χέρια, που θα σημάνει κυριολεκτικά τσάκισμα των εργατών.

Αντίθετα, το προχώρημα της εργατικής τάξης στον σοσιαλισμό απαιτεί την ανατροπή της γραφειοκρατίας.     

Σε ένα παλιότερο της «Προδομένης Επανάστασης» σχήμα του, ο Τρότσκι περιέγραφε το σταλινικό  καθεστώς ως μια μπάλα, που ισορροπεί στην κορυφή μιας πυραμίδας. Η μπάλα ή θα πέσει προς τα αριστερά ή προς τα δεξιά. Πάντως, δεν μπορεί να μείνει για πολύν καιρό σε ισορροπία.

Ολόκληρη η ανάλυση του Τρότσκι είναι στη λογική πως το σταλινικό καθεστώς αποτελεί ένα προσωρινό μόρφωμα, που γρήγορα θα εξαφανιστεί από τη ζωή. Ο Τρότσκι πίστευε πως οι γραφειοκράτες δεν αποτελούν ξεχωριστή εκμεταλλευτική κοινωνική τάξη, αλλά απλώς ένα παρασιτικό στρώμα, που το ανέδειξε στην εξουσία η αδυναμία της οκτωβριανής επανάστασης να μεταλαμπαδευτεί στη Γερμανία και τη Δύση. Η γραφειοκρατία είναι ο βαρύς φόρος, που πλήρωνε η Ρωσία για την απομόνωσή της. Με τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης σε μια σειρά ευρωπαϊκές χώρες, η γραφειοκρατία στη Ρωσία θα έβλεπε άμεσα και το δικό της τέλος να καταφθάνει.

«Δεν θα μπαίναμε σε μια γελοία θέση αν αποδίδαμε στη γραφειοκρατία τον ορισμό μιας νέας εκμεταλλευτικής τάξης λίγα χρόνια ή ακόμα και λίγους μήνες πριν την άδοξη πτώση της;», έγραφε ο συγγραφέας της «Προδομένης Επανάστασης».

Από την ανάλυσή του ο Τρότσκι κατέληγε σε προοπτικές και καθήκοντα.

Έτσι, συμπέραινε πως, αφού η Σοβιετική Ένωση παραμένει ένα -εκφυλισμένο, όπως το όριζε- εργατικό κράτος, άρα οι βάσεις του καθεστώτος διατηρούν την κληρονομιά της Επανάστασης του 1917. Έτσι, αν η «μπάλα» πέσει προς τα δεξιά και το καθεστώς ανατραπεί από την καπιταλιστική αντεπανάσταση, τότε για να επικρατήσουν οι αντεπαναστάτες θα πρέπει να διαλύσουν όλη την κρατική δομή, να πραγματοποιήσουν δηλαδή μια «κοινωνική αντεπανάσταση».

Αν πάλι το καθεστώς κατέρρεε από τα χτυπήματα της εργατικής επανάστασης, τότε οι εργάτες θα έδιωχναν μεν τους γραφειοκράτες από τα πόστα, αλλά θα κρατούσαν βασικά τις ίδιες δομές. Θα πραγματοποιούσαν, λοιπόν, μια «πολιτική» και όχι «κοινωνική» επανάσταση.

Ο Τρότσκι θεωρούσε ταυτόχρονα πως η συζήτηση για τον χαρακτήρα του γραφειοκρατικού καθεστώτος είναι ανοιχτή και ότι την οριστική απάντηση θα τη θέσουν τα γεγονότα, που θα πυροδοτήσει ο επερχόμενος Β΄ παγκόσμιος πόλεμος.   

Πίστευε ότι, όπως η νεκροτομή ρίχνει φως στις σοβαρότερες ασθένειες που βασάνιζαν έναν άνθρωπο όσο ζούσε, έτσι και η πτώση του σταλινισμού θα ήταν ταυτόχρονα και η στιγμή της αλήθειας γι’ αυτόν. 

Ο σταλινισμός μετά τη δοκιμασία του πολέμου

Η πολιτική και ηθική σημασία της «Προδομένης Επανάστασης» είναι εντελώς μοναδική. Κανένας άλλος στοχαστής του μαρξισμού δεν τόλμησε καν να θίξει το ζήτημα του σταλινισμού, όχι να τον αναλύσει και να αντιπαρατεθεί μαζί του. Ακόμη και πολύ δυνατά μυαλά μέσα στη διεθνή κομμουνιστική Αριστερά, του επιπέδου του Γκράμσι ή του Λούκατς, προτίμησαν να μη σηκώσουν το γάντι της σύγκρουσης και να παραμερίσουν.

Αν δεν υπήρχε ο Τρότσκι και το θεωρητικό του έργο, απλώς θα είχε κοπεί για πάντα το νήμα της μαρξιστικής παράδοσης, των ιδεών πως η εργατική τάξη με επανάσταση μπορεί να απελευθερώσει τον εαυτό της από την εκμετάλλευση και μαζί όλη την κοινωνία. Όλος ο Μαρξισμός θα κουβάλαγε πάνω του αμετάκλητα τη σφραγίδα του εκφυλισμού και της παράνοιας της σταλινικής γραφειοκρατίας.

Όμως, μεγαλύτερη τιμή προσφέρουμε στους κλασικούς του Μαρξισμού και του εργατικού κινήματος, όταν προσπαθούμε να διδαχτούμε κάτι από τη σκέψη, τους αγώνες ακόμη και από τα λάθη τους, παρά όταν τους συμπεριφερόμαστε σαν ιερά κι ανέγγιχτα τοτέμ και απλησίαστους υπερανθρώπους.

Αν θέλουμε να κρατηθούμε σταθερά στις ιδέες της σοσιαλιστικής επανάστασης και του Τρότσκι, θα χρειαστεί να δούμε με κριτικό πνεύμα τις προβλέψεις και τα συμπεράσματα, στα οποία κατέληξε στην «Προδομένη Επανάσταση». Και θα πρέπει να ελέγξουμε με προσοχή τι επιβεβαιώθηκε από την Ιστορία και τι όχι.

Και εδώ πρέπει να πούμε ανοιχτά πως οι προβλέψεις του Τρότσκι για το θνησιγενές του σταλινισμού δεν επιβεβαιώθηκαν από τα γεγονότα. Όχι μόνο άντεξε το γραφειοκρατικό καθεστώς τη δοκιμασία του πολέμου, αλλά επεκτάθηκε -με τη δύναμη των όπλων- και σε μια σειρά χώρες της Ανατολικής Ευρώπης.

Ο σταλινισμός επιβίωσε του Στάλιν. Και για πολλές δεκαετίες μετά από τον πόλεμο έδειχνε ως το αντίπαλο δέος των ΗΠΑ και της Δύσης, μέχρι να φτάσει το ντόμινο των καταρρεύσεων των γραφειοκρατικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη το 1989 και στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Η μπάλα άντεξε να περιστρέφεται σε ισορροπία στην κορυφή της πυραμίδας για σχεδόν τρία τέταρτα του αιώνα.

Σε μας, που έχουμε την τύχη να βλέπουμε την ιστορία του σταλινικού φαινομένου εκ των υστέρων, είναι πολύ πιο εύκολο να διακρίνουμε την κίνηση των εξελίξεων και να εκτιμήσουμε το τι συνέβη. 

Πού ήταν το λάθος στις εκτιμήσεις του Τρότσκι;

Στην «Προδομένη Επανάσταση» ο Τρότσκι επιμένει, και σωστά, πως το τεράστιο και ολοκληρωτικό κράτος του Στάλιν είναι απόλυτα ασύμβατο με τον σοσιαλισμό. Μάλιστα, όχι μόνο ο σοσιαλισμός ως ανεπτυγμένο κοινωνικό σύστημα, αλλά ακόμη και η αρχή της προλεταριακής επανάστασης, δεν νοείται χωρίς τη συντριβή του προηγούμενου κρατικού μηχανισμού και την προσπάθεια το νέο εργατικό κράτος να είναι ένα κράτος που θα «απονεκρώνεται».

Το κράτος της γραφειοκρατίας όχι μόνο δεν απονεκρωνόταν, αλλά εξελίσσονταν «σε έναν μηχανισμό καταναγκασμού που όμοιός του δεν έχει υπάρξει», όπως γράφει ο Τρότσκι. Ποια ανάγκη υπήρχε γι’ αυτό τον θηριώδη μηχανισμό; «Η ανάγκη για πρωταρχική συσσώρευση», όπως σημειώνει ο συγγραφέας.     

«Η ανάγκη για πρωταρχική συσσώρευση» είναι και το κλειδί της εξήγησης του χαρακτήρα του καθεστώτος. Η γραφειοκρατία της Σοβιετικής Ένωσης απέναντι στη συνολική εργασία της εργατικής τάξης της χώρας στεκόταν όπως ένας καπιταλιστής της Δύσης απέναντι στους εργάτες του εργοστασίου του, οργανώνοντας σχεδιασμένα την παραγωγή.

Όμως, απέναντι στη διεθνή καπιταλιστική οικονομία, η ΕΣΣΔ ήταν στη θέση του δυτικού καπιταλιστή, όπως βλέπει την αγορά έξω από το εργοστάσιό του. Για να αντιμετωπίσει τον ανταγωνισμό είναι υποχρεωμένος, πρώτα και κύρια, να αυξήσει το ποσοστό εκμετάλλευσης των εργατών του, να βελτιώσει την τεχνική κλπ. Ο παράγοντας, που καθορίζει απόλυτα τις αποφάσεις, δεν είναι τα αυθαίρετα γούστα του γραφειοκράτη δικτάτορα του Κρεμλίνου, αλλά ο ανταγωνισμός του παγκόσμιου καπιταλισμού. Και ο υπέρτατος νόμος που καθορίζει τις τύχες όλων των ανθρώπων δεν είναι άλλος από τον καπιταλιστικό νόμο της αξίας, απόλυτο «Δία-Κριτή» σε Δύση και Ανατολή. 

Η γραφειοκρατία στη Σοβιετική Ένωση έβαλε στόχο, με το πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο, να δημιουργήσει ένα πολύ μαζικότερο προλεταριάτο και να συσσωρεύσει κεφάλαιο με πολύ ταχείς ρυθμούς. Αυτό, σήμαινε πως η γραφειοκρατία αναλάμβανε να εκπληρώσει -με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς- τον ρόλο της αστικής τάξης.

Το να συσσωρεύσεις κεφάλαιο σε μια χώρα με πολύ χαμηλό επίπεδο παραγωγής, σήμαινε αναγκαστικά να πιέσεις αφόρητα το βιοτικό επίπεδο των μαζών, να περιορίσεις δραστικά την κατανάλωσή τους. Και φυσικά, να εγκαταλείψεις την πειθώ υπέρ του καταναγκασμού, να διαλύσεις και να εξατομικοποιήσεις την εργατική τάξη απαγορεύοντας κάθε ανεξάρτητη οργάνωσή της, να βάλεις όλη τη χώρα στον ολοκληρωτικό γύψο και ταυτόχρονα να θέσεις υπεράνω κάθε ελέγχου την ηγετική γραφειοκρατία. Και όλα αυτά με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς.

Ας δώσουμε το λόγο στον ίδιο τον ενορχηστρωτή της φρενίτιδας, τον Στάλιν:

«Το να χαλαρώσουμε το ρυθμό εκβιομηχάνισης θα σήμαινε να μείνουμε πίσω και εκείνοι που μένουν πίσω χάνουν[…]. Είμαστε πίσω από τις προηγμένες χώρες, πενήντα έως εκατό χρόνια. Πρέπει να καλύψουμε αυτό το χάσμα σε δέκα χρόνια, διαφορετικά θα μας συντρίψουν». 

Ο Στάλιν χρησιμοποίησε το ίδιο μοτίβο με τον κάθε δυτικό καπιταλιστή, που αντιμετωπίζει ισχυρό ανταγωνισμό από ισχυρότερους αντιπάλους στην αγορά: Ζήτησε κι αυτός από τους εργάτες του να κάνουν θυσίες, για να ανταγωνιστεί τους ανταγωνιστές καπιταλιστές πιο πετυχημένα. Ο Στάλιν προσπάθησε να φτάσει τη Δύση χρησιμοποιώντας όλες τις μεθόδους «πρωταρχικής συσσώρευσης», που είχαν δοκιμάσει οι δυτικοί καπιταλιστές χρόνια και αιώνες πριν.

• Συνέτριψε τους αγρότες αναγκάζοντάς τους κατά εκατομμύρια να μεταναστεύσουν στις πόλεις αναζητώντας μεροκάματο.
• Χρησιμοποίησε τη δωρεάν εργασία εκατομμυρίων «δούλων» των στρατοπέδων συγκέντρωσης.
• Εξανδραπόδισε τον πληθυσμό πολλών μη ρωσικών δημοκρατιών της ΕΣΣΔ, εκτοπίζοντας ολόκληρους λαούς χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τις εστίες τους.

Η μόνη διαφορά της σταλινικής γραφειοκρατίας από τους δυτικούς καπιταλιστές ήταν πως όλα αυτά τα εγκλήματα έλαβαν χώρα μέσα σε λίγα μόνο χρόνια. Γι’ αυτό η κτηνωδία και η βαρβαρότητα εκδηλώθηκαν με πολύ πιο σκληρό τρόπο.

Το πρωτοφανές αστυνομικό καθεστώς ήταν ο μόνος τρόπος, για να κρατηθεί η πίεση σε όλη τη μάζα του σοβιετικού πληθυσμού. Η παραμικρή διαμαρτυρία, αλλά και ο ελάχιστος δισταγμός ή συμπάθεια στα θύματα της καταστολής, έπρεπε να συντριβούν παραδειγματικά.

Και οι στημένες δίκες με τις ανήκουστα παράλογες κατηγορίες δεν διεξάγονταν μόνο για να αποτρέπεται κάθε αντίσταση. Έπρεπε να χρεώνονται ως εχθροί οι «τροτσκιστές –σαμποταριστές– πράκτορες της Γκεστάπο», για να μη στρέφεται η μαζική δυσαρέσκεια κατά του καθεστώτος, αλλά ενάντια σε κάθε υπαρκτή ή φανταστική αντιπολίτευση από τ’ αριστερά.

Ο παραλογισμός του σταλινισμού δείχνει άπειρα πιο κατανοητός και με εσωτερική λογική, αν αντιμετωπίσεις το γραφειοκρατικό καθεστώς όχι ως «κοινωνία ενδιάμεση ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό», αλλά ως κρατικό καπιταλισμό.

Η «Προδομένη Επανάσταση», το πρωτοπόρο και -κατά τη γνώμη μας- αθάνατο έργο του Τρότσκι, βρίσκει τη δικαίωσή του μόνο αν το μεταχειριστούμε ως ασφαλές και ισχυρό πολιτικό όπλο και όχι ως ιερό κειμήλιο. Αλλά χρειάζεται να σταθούμε στο ρωμαλέο πνεύμα του συγγραφέα και όχι σε όσα πορίσματά του δεν δικαιώθηκαν από τη εξέλιξη της ιστορίας.    

Στις τελευταίες σελίδες της «Προδομένης» ο Τρότσκι παρατηρεί:

«Υπάρχουν πολλοί περισσότεροι μεταρρυθμιστές, παρά επαναστάτες στον πλανήτη. Πολύ περισσότεροι ευκολοπροσάρμοστοι παρά ανυπόταχτοι. Χρειάζονται εξαιρετικές εποχές στην Ιστορία για να βγουν οι επαναστάτες από την απομόνωσή τους και να δούμε τους μεταρρυθμιστές σαν τα ψάρια που τα ‘χουν βγάλει από το νερό».

Με τη σειρά μας συμπληρώνουμε πως, εκτός από τις εξαιρετικές εποχές, οι επαναστάτες και οι επαναστάτριες χρειαζόμαστε και κάποιες κριτικές ικανότητες.

• Χρειαζόμαστε καθαρό μυαλό, για να διακρίνουμε τις ευκαιρίες μέσα στη γενικευμένη ηττοπάθεια.
• Χρειαζόμαστε να επιλέγουμε το πού, πώς και με ποιους θα δράσουμε και με τι στόχους.
• Και χρειαζόμαστε να συμβουλευόμαστε τα αρχεία και τα ντοκουμέντα με τις αναλύσεις και τη συσσωρευμένη εμπειρία περασμένων αγώνων και εποχών, ως οδηγό για δράση και όχι ως κατάστιχα ιερών ψαλμών.

Ογδοντατέσσερα χρόνια μετά τις «Δίκες της Μόσχας» και τη συγγραφή της «Προδομένης Επανάστασης», η πιο εκρηκτική ύλη όλων των εποχών έχει συσσωρευτεί στον κόσμο, και ειδικότερα στις χώρες της Ευρώπης. Η πιο πολυπληθής, η πιο μορφωμένη και συγκεντροποιημένη εργατική τάξη, που υπήρξε ποτέ στην Ιστορία, δέχεται απανωτά χτυπήματα για να παραδώσει στη λιτότητα και στο «There Is No Alternative» των αφεντικών όλες τις κατακτήσεις του εργατικού κινήματος των τελευταίων 170 χρόνων.

Τέτοιες γιγαντιαίες διακυβεύσεις κερδίζονται –ή χάνονται- μόνο με πολύ σκληρές και αποφασιστικές μάχες.

Όλη η πείρα των επαναστάσεων και των αντεπαναστάσεων θα χρειαστεί να παρελάσει πάλι μπροστά από τα αντίπαλα ταξικά στρατόπεδα στις αναταράξεις και τις ανατροπές, που έρχονται σε όλη την Ευρώπη. Αλίμονο αν καθυστερήσουμε να αξιοποιήσουμε αυτή την πείρα.

Επειδή η εποχή που καταφθάνει, είναι εποχή για τα μεγάλα και τα σημαντικά, όχι τα τετριμμένα και συνηθισμένα.

Και μια και τα σύννεφα πυκνώνουν, οι φράχτες σ’ όλη την Ευρώπη υψώνονται, και οι έξαλλοι πατριωτικοί λόγοι πληθαίνουν, αξίζει να θυμηθούμε τα λόγια του Τρότσκι πως «Η εποχή των πολέμων και των επαναστάσεων είναι η δική μας πατρίδα μέσα στο χρόνο».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Λέων Τρότσκι «Προδομένη Επανάσταση», εκδόσεις Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη, 1994.

Λέων Τρότσκι «Κείμενα για το Σταλινισμό 1927 – 1940», εκδόσεις Μαρξιστική Φωνή.

Λέων Τρότσκι, «Τα εγκλήματα του Στάλιν», εκδόσεις Ηριδανός, 2006.  

Λέοπολντ Τρέπερ, «Το μεγάλο παιγνίδι», εκδόσεις Εργατική Πάλη, 2005.

Τόνυ Κλιφ «Τρότσκι», 4^ος τόμος, εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, 2010.

Κρις Χάρμαν, «Λαϊκή Ιστορία του Κόσμου», εκδόσεις Τόπος, 2012.   

(Το άρθρο αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε στο θεωρητικό περιοδικό «Κόκκινο» της οργάνωσης ΔΕΑ στο 3^ο τεύχος του, τον χειμώνα του 2016, με τίτλο «Η προδομένη Επανάσταση». Το αναδημοσιεύουμε σήμερα στην ιστοσελίδα μας στην επέτειο της δολοφονίας του Λέοντα Τρότσκι από τον σταλινισμό στις 21 Αυγούστου 1940)