*Με αφορμή την αποψινή τηλεοπτική προβολή της κινηματογραφικής ταινίας «Δουνκέρκη» δημοσιεύουμε ένα ιστορικό σχόλιο σχετικά με την κριτική που ασκήθηκε στην ταινία περί «αλλοίωσης της ιστορικής μνήμης».

Είναι, όμως έτσι;

Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος

Η ται­νία «Δουν­κέρ­κη» του Κρί­στο­φερ Νόλαν είναι μια δυ­να­τή αντι­πο­λε­μι­κή ται­νία που ανα­δει­κνύ­ει τον τρόμο, τον πα­νι­κό  και την από­γνω­ση  του φα­ντά­ρου στο μέ­τω­πο. Το θέμα του φιλμ είναι η διά­σω­ση του με­γα­λύ­τε­ρου μέ­ρους του βρε­τα­νι­κού στρα­τού των 400.000 στρα­τιω­τών που είχαν απο­κλει­στεί στη γαλ­λι­κή πόλη Δουν­κέρ­κη το Μάη του 1940 από τον προ­ε­λαύ­νο­ντα στρα­τό του Χί­τλερ, λίγο πριν κα­ταρ­ρεύ­σει στρα­τιω­τι­κά η Γαλ­λία.   

Ο σκη­νο­θέ­της κα­τα­φέρ­νει και δη­μιουρ­γεί στους θε­α­τές μια αί­σθη­ση ασφυ­ξί­ας ενώ κι­νη­μα­το­γρα­φεί συ­νε­χώς μια απέ­ρα­ντη ακτή και ανοι­χτούς ορί­ζο­ντες, και μας εντυ­πώ­νει πως οι στρα­τιώ­τες στη μάχη πα­λεύ­ουν όχι για να νι­κή­σουν τους αντί­πα­λούς τους αλλά πρώτ’ απ’ όλα για να κρα­τη­θούν ζω­ντα­νοί. Ο πό­λε­μος είναι ένας διαρ­κής εφιάλ­της. Υπάρ­χει πάρα πολλή βρω­μιά, αθλιό­τη­τα και κτη­νω­δία και ελά­χι­στος χώρος για ηρω­ι­σμό. Και η γεν­ναιό­τη­τα, όταν υπάρ­χει, ανή­κει κυ­ρί­ως στους άμα­χους που συ­μπα­ρα­στέ­κο­νται και σώ­ζουν ζωές και όχι στους πο­λε­μι­στές που κα­τα­τρο­πώ­νουν κά­ποιον αντί­πα­λο. Ο Νόλαν έφτια­ξε ένα στι­βα­ρό καλ­λι­τε­χνι­κό έργο που πι­στεύ­ου­με πως θα αντέ­ξει στο χρόνο.

Κρι­τι­κοί σε πα­ρο­ξυ­σμό

Ο σκη­νο­θέ­της της ται­νί­ας όμως έθεσε, άθελά του κατά πάσα πι­θα­νό­τη­τα, σε με­γά­λη ψυ­χι­κή δο­κι­μα­σία και τους κρι­τι­κούς κι­νη­μα­το­γρά­φου που εντάσ­σο­νται στο αυ­το­α­πο­κα­λού­με­νο «δη­μο­κρα­τι­κό» και «προ­ο­δευ­τι­κό» στρα­τό­πε­δο. Από την Ουά­σινγ­κτον Ποστ μέχρι και αρ­κε­τά έντυ­πα της Αρι­στε­ράς στην Ελ­λά­δα η ται­νία του Νόλαν κα­τη­γο­ρεί­ται πως «αλ­λοιώ­νει την ιστο­ρι­κή μνήμη». Τι έχει άραγε δια­πρά­ξει ο σκη­νο­θέ­της για να αντι­με­τω­πί­ζει τέ­τοια κα­τη­γο­ρία;

Ο Ρί­τσαρντ Κοέν, αρ­θρο­γρά­φος της Ουά­σινγ­κτον Ποστ, επι­κρί­νει τον Νόλαν για την απου­σία των Γερ­μα­νών από τα πλάνα της «Δουν­κέρ­κης». Οι στρα­τιώ­τες της Αγ­γλί­ας προ­σπα­θούν να ξε­φύ­γουν από έναν αό­ρα­το αντί­πα­λο που ανα­φέ­ρε­ται στην ται­νία ως «ο εχθρός», ενώ δεν γί­νε­ται καμιά νύξη που­θε­νά για τη φρι­κα­λέα φύση του να­ζι­στι­κού κα­θε­στώ­τος. Καμία απο­λύ­τως ανα­φο­ρά σε όλο το φιλμ στις λέ­ξεις «ναζί», «φα­σι­σμός», ενώ απου­σιά­ζει σχε­δόν ολο­κλη­ρω­τι­κά και η λέξη «Γερ­μα­νός». Είναι φα­νε­ρό, για τον Αμε­ρι­κα­νό αρ­θρο­γρά­φο, πως ο σκη­νο­θέ­της της ται­νί­ας τολμά να αμ­φι­σβη­τή­σει τον αντι­φα­σι­στι­κό χα­ρα­κτή­ρα του Β΄ Πα­γκό­σμιου Πο­λέ­μου. 

Οι εγ­χώ­ριοι κρι­τι­κοί που γε­μί­ζουν τις κι­νη­μα­το­γρα­φι­κές στή­λες στα έντυ­πα και τις ιστο­σε­λί­δες της ητ­το­πα­θούς και απο­γοη­τευ­μέ­νης Αρι­στε­ράς δεν άρ­γη­σαν να  επα­να­λά­βουν εν χορώ και λέξη προς λέξη το άρθρο-λί­βε­λο της Ουά­σινγ­κτον Ποστ. Φυ­σι­κά, δεν μπαί­νουν στον κόπο να ανα­φέ­ρουν ποτέ την πηγή τους ούτε να εξε­λί­ξουν πα­ρα­πέ­ρα την κρι­τι­κή του Αμε­ρι­κα­νού αρ­θρο­γρά­φου. Όμως προ­σθέ­τουν, ως δική τους συ­νει­σφο­ρά, πε­ρίσ­σιο δη­λη­τή­ριο ενά­ντια στον ίδιο τον δη­μιουρ­γό της «Δουν­κέρ­κης»: Ο σκη­νο­θέ­της θε­ω­ρεί­ται «υπό­λο­γος στην προ­ο­δευ­τι­κή λο­γι­κή» (!), κα­ταγ­γέλ­λε­ται ότι δια­κα­τέ­χε­ται από «αντι­δρα­στι­κή λο­γι­κή», ενώ καλ­λι­τε­χνι­κά «δεν είναι καν δη­μιουρ­γός αλλά τε­χνί­της» (!) και το συ­γκε­κρι­μέ­νο έργο του αξιο­λο­γεί­ται ως «μια τρύπα στο νερό, μια ει­κα­στι­κή κα­βά­τζα, αυ­τα­πά­τη και απο­λο­γία του υψη­λού προ­ϋ­πο­λο­γι­σμού». Μά­λι­στα, ένας ει­σαγ­γε­λέ­ας της δια­δι­κτυα­κής τε­χνο­κρι­τι­κής κα­τη­γο­ρεί τον Νόλαν πως «παι­γνι­δί­ζει αντί να με­λε­τά» και κουνά το δά­χτυ­λο στον σκη­νο­θέ­τη κα­τα­λο­γί­ζο­ντάς του πως δεν φρό­ντι­σε να μάθει πως «οι πό­λε­μοι του 20ου αιώνα υπήρ­ξαν βα­θύ­τα­τα πο­λι­τι­κοί».  

  

Η δια­λεύ­καν­ση του μυ­στη­ρί­ου

Ισχυ­ρι­ζό­μα­στε πως το πα­ρα­λή­ρη­μα και η επι­θε­τι­κό­τη­τα γύρω από την ται­νία έχει να κάνει με τη στάση που κρα­τούν οι κρι­τι­κοί μας απέ­να­ντι στην ιστο­ρία του Β΄ Πα­γκό­σμιου Πο­λέ­μου παρά με κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή κρι­τι­κή.     

Η ται­νία του Νόλαν, αν και απο­τε­λεί καλ­λι­τε­χνι­κό έργο και όχι επι­στη­μο­νι­κή μο­νο­γρα­φία, πι­στεύ­ου­με πως στέ­κε­ται πολύ πιο κοντά στην ιστο­ρι­κή πραγ­μα­τι­κό­τη­τα από ό,τι οι κρι­τι­κές που την κα­ταγ­γέλ­λουν.

Έχει από­λυ­τα δίκιο ο Νόλαν που στο έργο του ανα­φέ­ρει το γερ­μα­νι­κό στρα­τό­πε­δο ως «ο εχθρός» και όχι ως οι Ναζί ή οι φα­σί­στες. Θα ήταν εντε­λώς έξω από το πνεύ­μα της επο­χής αν έβαζε τους Άγ­γλους και Γάλ­λους στρα­τιώ­τες την άνοι­ξη του 1940 να εμ­φο­ρού­νται από την άποψη πως συμ­με­τέ­χουν σε έναν αντι­φα­σι­στι­κό πό­λε­μο.

Η ιδέα πως οι στρα­τιώ­τες της Βρε­τα­νί­ας πα­λεύ­ουν για να φρά­ξουν τον δρόμο στον φα­σι­σμό και στη γερ­μα­νι­κή επι­θε­τι­κό­τη­τα άρ­χι­σε να καλ­λιερ­γεί­ται από την κυ­βέρ­νη­ση του Τσώρ­τσιλ μέσα στον στρα­τό και την κοι­νω­νία μόνο ΜΕΤΑ την πα­νω­λε­θρία στο γαλ­λι­κό μέ­τω­πο και τη διά­σω­ση του εκ­στρα­τευ­τι­κού σώ­μα­τος στη Δουν­κέρ­κη.

Μέχρι τότε, οι Βρε­τα­νοί (και Γάλ­λοι) κα­πι­τα­λι­στές δεν είχαν σε καμία πε­ρί­πτω­ση την αί­σθη­ση πως πά­λευαν μέχρι τε­λι­κής πτώ­σε­ως στην κό­ντρα τους με τη Γερ­μα­νία, ούτε προ­σπα­θού­σαν να καλ­λιερ­γή­σουν ανά­λο­γο κλίμα μέσα στον λαό και τους φα­ντά­ρους.

Από τον Σε­πτέμ­βρη του 1939 όταν κη­ρύ­χτη­κε τυ­πι­κά ο πό­λε­μος ενά­ντια στη Γερ­μα­νία, μέχρι τον Μάη του 1940 που ξέ­σπα­σε η αστρα­πιαία επι­χεί­ρη­ση των γερ­μα­νι­κών τανκς τα οποία υπερ­φα­λάγ­γι­σαν και συ­νέ­τρι­ψαν τον γαλ­λι­κό και τον αγ­γλι­κό στρα­τό, δεν υπήρ­χαν πο­λε­μι­κές επι­χει­ρή­σεις στη γαλ­λο­γερ­μα­νι­κή με­θό­ριο.

Η Αγ­γλία και η Γαλ­λία είχαν κη­ρύ­ξει τον πό­λε­μο στη Γερ­μα­νία με αφορ­μή την ει­σβο­λή της στην Πο­λω­νία, και εκα­τομ­μύ­ρια οπλι­σμέ­νοι Γερ­μα­νοί, Γάλ­λοι και Άγ­γλοι φα­ντά­ροι στέ­κο­νταν απέ­να­ντι με­τα­ξύ τους αλλά κα­νε­νός εί­δους μάχες δεν διε­ξά­γο­νταν στο «μέ­τω­πο». Έμοια­ζε σαν όλη η υπό­θε­ση του πο­λέ­μου να είναι μια τε­ρά­στια πα­ρε­ξή­γη­ση που θα λήξει σύ­ντο­μα με συ­νεν­νό­η­ση και δια­πραγ­μα­τεύ­σεις. Σε καμία πε­ρί­πτω­ση οι απλοί φα­ντά­ροι, αλλά και οι επι­κε­φα­λής των επι­τε­λεί­ων του αγ­γλι­κού και γαλ­λι­κού στρα­τού, δεν είχαν στο μυαλό τους την ιδέα πως έχουν στρα­τευ­τεί σε έναν πα­γκό­σμιο πό­λε­μο, μέχρι και τις 9 Μάη του 1940. Αντί­θε­τα, η συ­γκε­κρι­μέ­νη εμπλο­κή θε­ω­ρού­νταν ως ο «Γε­λοί­ος Πό­λε­μος» (Drôle de Guerre). 

Ώσπου, ξαφ­νι­κά, η Γερ­μα­νία, με μια κί­νη­ση ρουά στις 10 Μάη 1940, κα­τέ­κτη­σε αστρα­πιαία την Ολ­λαν­δία και το Βέλ­γιο, ανέ­τρε­ψε πλή­ρως τους συ­σχε­τι­σμούς, υπέ­τα­ξε σε λίγες ημέ­ρες τη Γαλ­λία και ανά­γκα­σε την Αγ­γλία σε πα­νι­κό­βλη­τη απο­χώ­ρη­ση από την ευ­ρω­παϊ­κή ήπει­ρο.

Ο χα­ρα­κτή­ρας του πο­λέ­μου

Η πα­νω­λε­θρία του γαλ­λι­κού με­τώ­που οδή­γη­σε σύ­ντο­μα το σύ­νο­λο της άρ­χου­σας τάξης και μαζί τις κύ­ριες πο­λι­τι­κές δυ­νά­μεις στη Βρε­τα­νία σε «εθνι­κή συ­σπεί­ρω­ση απέ­να­ντι στον Χί­τλερ».  Ο Τσώρ­τσιλ κά­λε­σε τον Άτλι, ηγέτη του Ερ­γα­τι­κού Κόμ­μα­τος, να κα­τα­λά­βει τη θέση του αντι­προ­έ­δρου της κυ­βέρ­νη­σης, ενώ ο πιο ση­μα­ντι­κός Άγ­γλος συν­δι­κα­λι­στής, ο Μπέ­βιν, ανέ­λα­βε υπουρ­γός Ερ­γα­σί­ας.

Η ηγε­σία της με­γα­λύ­τε­ρης αποι­κια­κής αυ­το­κρα­το­ρί­ας του πλα­νή­τη, μέσα στον πα­νι­κό της, έκανε απα­νω­τές εκ­κλή­σεις για «ελευ­θε­ρία», «δη­μο­κρα­τία» και «αυ­το­διά­θε­ση των εθνών». Αλλά η αστι­κή τάξη ποτέ δεν κου­ρά­ζε­ται να παί­ζει τον ρόλο του Ταρ­τού­φου απέ­να­ντι στις υπο­τε­λείς τά­ξεις.

Φυ­σι­κά, ο πό­λε­μος δεν άλ­λα­ξε χα­ρα­κτή­ρα και πε­ριε­χό­με­νο, επει­δή ζω­γρα­φί­στη­καν δια­φο­ρε­τι­κά οι επί­ση­μοι λόγοι και τα ανα­κοι­νω­θέ­ντα. Ο πό­λε­μος πα­ρέ­μει­νε άδι­κος και αντι­δρα­στι­κός, σύ­γκρου­ση ανά­με­σα σε χορ­τά­τους και πει­να­σμέ­νους ιμπε­ρια­λι­στές για το ξα­να­μοί­ρα­σμα του κό­σμου.

Και σε όλη τη διάρ­κεια του Β΄ Πα­γκό­σμιου Πο­λέ­μου τα πλέον στο­χο­ποι­η­μέ­να θύ­μα­τα των Ναζί, οι Εβραί­οι πρό­σφυ­γες από τη Γερ­μα­νία και την κα­τε­χό­με­νη Ευ­ρώ­πη, συ­νέ­χι­σαν να απε­λαύ­νο­νται με αγριό­τη­τα από τις αγ­γλι­κές και συμ­μα­χι­κές ένο­πλες δυ­νά­μεις πίσω στα να­ζι­στι­κά στρα­τό­πε­δα συ­γκέ­ντρω­σης και στον σί­γου­ρο θά­να­το.

Όμως, πα­ρό­λα αυτά, ο Δεύ­τε­ρος Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος δεν ήταν πα­νο­μοιό­τυ­πος με τον Πρώτο, που ήταν επί­σης αντι­δρα­στι­κός και ολέ­θριος. Στην κα­τε­χό­με­νη από τους Ναζί Ευ­ρώ­πη του ’40-45 η πάλη των τά­ξε­ων πήρε μια πολύ δια­φο­ρε­τι­κή τροπή: Από τη μια, η με­γά­λη πλειο­ψη­φία των κα­πι­τα­λι­στών συ­νερ­γά­στη­κε με εν­θου­σια­σμό με τους ναζί και αντι­με­τώ­πι­σε την κα­το­χή ως ευ­και­ρία για απί­θα­να κέρδη. Από την άλλη, οι ερ­γα­ζό­με­νοι βί­ω­σαν την από­λυ­τη κα­τα­στρο­φή: Συ­ντρι­βή των δι­καιω­μά­των και της αγο­ρα­στι­κής τους δύ­να­μης, ερ­γα­σια­κές συν­θή­κες στρα­το­πέ­δου συ­γκέ­ντρω­σης και ασύλ­λη­πτη κα­τα­στο­λή. Η ερ­γα­τι­κή τάξη της Ευ­ρώ­πης είχε την επι­λο­γή ή να συν­θλι­βεί ή να επα­να­στα­τή­σει. Οι ερ­γά­τες και οι ερ­γά­τριες κα­τέ­βη­καν στη μάχη ενά­ντια στον φα­σι­σμό – και το εν­νο­ού­σαν!      

Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ο Δεύ­τε­ρος Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος ήταν δύο πό­λε­μοι στη συ­σκευα­σία του ενός: Οι άρ­χου­σες τά­ξεις που πά­λευαν να εμπο­δί­σουν τον Χί­τλερ από το να ξα­να­μοι­ρά­σει τις αποι­κί­ες και τις σφαί­ρες επιρ­ρο­ής δεν είχαν τί­πο­τε το κοινό με την επα­να­στα­τη­μέ­νη ενά­ντια στους ναζί ερ­γα­τι­κή τάξη της Ευ­ρώ­πης.

Στο εξε­γερ­μέ­νο Πα­ρί­σι του Αυ­γού­στου ΄44 και στην ‘κόκ­κι­νη’ Βό­ρεια Ιτα­λία του ’45, στη Γιου­γκο­σλα­βία και την Ελ­λά­δα, όπου η αντί­στα­ση κατά των ναζί πήρε χα­ρα­κτή­ρα κοι­νω­νι­κής επα­νά­στα­σης, η άρ­χου­σα τάξη είδε τον χάρο με τα μάτια της μπρο­στά στους ένο­πλους αντάρ­τες. Πα­ντού στην Ευ­ρώ­πη ολό­κλη­ρη η αστι­κή τάξη -δο­σί­λο­γοι και «αντι­φα­σί­στες»-  ενώ­θη­κε απέ­να­ντι στον κίν­δυ­νο της ανα­τρο­πής της, ξέ­χα­σε προη­γού­με­νες αντι­πα­λό­τη­τες και, γρή­γο­ρα-γρή­γο­ρα, ξε­φορ­τώ­θη­κε όλη την αντι­φα­σι­στι­κή ρη­το­ρεία.

Έτσι, οι εκ­κλή­σεις για «αντι­φα­σι­στι­κή» ενό­τη­τα και «πλα­τιές συμ­μα­χί­ες» με τα -υπο­τί­θε­ται- προ­ο­δευ­τι­κά κομ­μά­τια των αστών έμει­νε απο­κλει­στι­κή κλη­ρο­νο­μιά των αρι­στε­ρών θραυ­σμά­των που κα­τά­γο­νται από τον κά­πο­τε κυ­ρί­αρ­χο στα­λι­νι­σμό. Η Αρι­στε­ρά που έχασε τη μία μετά την άλλη όλες τις ιστο­ρι­κές ευ­και­ρί­ες για την επα­νά­στα­ση στην Ευ­ρώ­πη του 20ου αιώνα, η Αρι­στε­ρά της ήττας και των αυ­τα­πα­τών για «πό­λε­μο με­τα­ξύ δη­μο­κρα­τί­ας και φα­σι­σμού», η Αρι­στε­ρά που υπέ­γρα­ψε Βάρ­κι­ζες και ορ­γά­νω­σε πα­νω­λε­θρί­ες, βρί­σκε­ται πια σε πολύ πιο αδύ­να­μη θέση από ότι το 1940-45.

Αλλά αυτή η Αρι­στε­ρά μπο­ρεί και τρί­ζει με εχθρό­τη­τα όσα ακόμη δό­ντια της απέ­μει­ναν, με αφορ­μή μια κι­νη­μα­το­γρα­φι­κή ται­νία που μένει πιστή στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα και αρ­νεί­ται να κάνει υπό­γειες πα­ρα­χω­ρή­σεις στον μύθο.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στην ιστοσελίδα rproject, στις 9.9.2017.

Το αναδημοσιεύουμε στην ιστοσελίδα της ‘Κόκκινης’ με αφορμή την αποψινή τηλεοπτική προβολή της ταινίας του Κρίστοφερ Νόλαν «Δουνκέρκη».