Γράφει η Κική Σταματόγιαννη

«Δεν γίνεται να κόψεις τον πολιτισμό απ’ τη ρίζα

και να περιμένεις ν’ ανθίσει στην κορυφή»

Η Ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις. Νόμος αυτό. Η λογοτεχνία, όμως, έχει έναν τρόπο να υπερβαίνει τέτοιους περιορισμούς. Μπορεί να πάρει όλα τα μισοαρχινισμένα «Αν» και να τα κάνει ιστορία. Με μικρό το αρχικό γράμμα της λέξης. Να τα κάνει ιστορίες, που οι ιστορικοί δεν θα αφηγηθούν ποτέ στα επίσημα βιβλία. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως στη «Νύχτα της Σβάστικας», πολύ καλύτερα έτσι.

Η βρετανίδα συγγραφέας Katharine Burdekin κάνει μια επικίνδυνη βουτιά στη μεγαλύτερη δυστοπία, που θα μπορούσε να φανταστεί άνθρωπος. Γράφει την ιστορία ενός κόσμου, όπου οι ναζί έχουν βγει νικητές από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έχουν κατατροπώσει ό,τι βρέθηκε στο διάβα τους, έχουν κατακτήσει τον μισό πλανήτη και τον έχουν διαμοιράσει σε σφαίρες επιρροής με τους Ιάπωνες. Έχουν εγκαθιδρύσει μια αυτοκρατορία σκοταδιού και μίσους 700 χρόνων. Ο Χίτλερ θαυμάζεται ως ο υπέρτατος θεός, περιστοιχισμένος από τους ημίθεους Χίμλερ, Γκαίμπελς και λοιπούς. Στο πέρασμα του χρόνου έχει αποκτήσει χαρακτηριστικά που δεν έχουν την παραμικρή σχέση με την πραγματικότητα. Είναι πανύψηλος, με αθλητικό κορμί, ξανθός και λαμπερός. Όλα όσα αποδίδονται σ’ αυτόν έχουν καταχωριστεί σε αυτό που ονομάζεται η «Αγία Γραφή του Χίτλερ». Το ιερό βιβλίο. Όλα τα άλλα βιβλία έχουν καταστραφεί. Όλοι οι πολιτισμοί του παρελθόντος, τα μνημεία, τα καλλιτεχνικά έργα έχουν αφανιστεί -εκτός από τις συνθέσεις κλασικής μουσικής των Γερμανών. Οι άνθρωποι δεν έχουν ιδέα τι έχει συμβεί πριν χιλιάδες χρόνια. Ξέρουν μόνο ό,τι έχει καταχωριστεί στο ιερό βιβλίο και όσα τους λένε από άμβωνος στους ναούς. Οι περισσότεροι δεν ξέρουν να διαβάζουν, διότι «δεν χρειάζεται». Η κοινωνία τους χωρίζεται στους απλούς ναζί –άξεστοι και μπουνταλάδες- και στους Ιππότες, την αριστοκρατία του αίματος. Οι τελευταίοι είναι επιφορτισμένοι και με καθήκοντα ιερέων, καθώς η εκκλησιαστική και η κοσμική εξουσία έχουν συμπτυχθεί σε μία ακατάβλητη δύναμη. Όλες οι θρησκείες έχουν εξαφανιστεί, με τους πιστούς να έχουν εξολοθρευτεί μέχρις ενός/μιας. Οι μόνοι που έχουν επιβιώσει και ζουν στο περιθώριο της κοινωνίας, ως παρίες, είναι οι Χριστιανοί. Οι Γερμανοί κυρίως τους περιφρονούν και λίγο τους φοβούνται, οπότε δεν πολυασχολούνται μαζί τους. Για να ξεχωρίζουν είναι υποχρεωμένοι να φορούν έναν μεγάλο κόκκινο σταυρό. Τους επιτρέπουν να ζουν μόνο έξω από τις πόλεις και επιβιώνουν με ό,τι βρίσκουν στη φύση. Το μεγαλύτερο έγκλημα σύμφωνα με τους χιτλερικούς νόμους –μετά την προδοσία της Αγίας Γερμανίας- είναι να σχετιστεί είτε κοινωνικά είτε σεξουαλικά ένας Γερμανός με μια Χριστιανή. Σημαντικό στοιχείο αυτό, γιατί αυτό θα αποτελέσει την ίνα από την οποία θα αρχίσει να ξετυλίγεται το κουβάρι της ιστορίας του βιβλίου.  

Αν το σκηνικό φαντάζει ήδη ζοφερό, η Burdekin επιχειρεί να το σκοτεινιάσει λίγο ακόμα. Στη ναζιστική κοινωνία οι γυναίκες δεν είναι άνθρωποι. Είναι ζώα. Χρήσιμα όμως ζώα, γιατί αυτές θα γεννήσουν τον ανθό της χιτλερικής κοινωνίας. Εκτρέφονται σε μονάδες, ίσα για να επιβιώνουν. Ζουν όλες μαζί κλεισμένες σε κλουβιά, με ξυρισμένα υποχρεωτικά τα μαλλιά τους και φορώντας κάτι άχρωμα τσουβάλια. Έχει χαθεί κάθε ομορφιά, κάθε ίχνος ελπίδας ή προοπτικής. Δεν σκέφτονται. Δεν μπορούν να σκεφτούν. Δεν επιτρέπεται να μιλούν παρά μόνο όταν τους απευθύνει τον λόγο ο άντρας, με τον οποίο κάνουν παιδιά ή τον οποίο υποχρεούνται να ικανοποιούν σεξουαλικά, φορώντας μάλιστα το περιβραχιόνιο που δείχνει σε ποιον αφέντη ανήκουν. Αν ο αφέντης μείνει δυσαρεστημένος απ’ αυτές, όπως όταν για παράδειγμα γεννήσει κορίτσι –ό,τι πιο κατακριτέο στη ναζιστική Γερμανία- το περιβραχιόνιο αφαιρείται. Και μετά η γυναίκα-μηχανή ανήκει σε κάποιον άλλο. Όπως ένα αντικείμενο ή ένα υπάκουο ζώο. Μόλις τα αγόρια τους γίνουν τριών ετών, τα παίρνουν από αυτές για να τα μεγαλώσουν σύμφωνα με τα χιτλερικά ιδεώδη της δύναμης, του μίσους προς ό,τι διαφορετικό, της επιβολής στους αδύναμους.

Αυτό ακριβώς είναι το σημείο στο οποίο έχει φτάσει η ναζιστική κοινωνία, όταν ξεκινά η αφήγηση της ιστορίας. Και πρόκειται για σημείο οριακό, καθώς όχι μόνο δεν μπορεί να αναπτυχθεί άλλο αυτή η κοινωνία, αλλά μοιάζει να συρρικνώνεται και να χάνει έδαφος. Αυτό το αντιλαμβάνεται πρώτος ένας ηλικιωμένος Ιππότης, που ούτως ή άλλως αμφισβητεί τη χιτλερική εξουσία, την οποία καλείται να επιβάλλει. Συνειδητοποιεί λοιπόν ότι ο αριθμός των γυναικών συνεχώς μειώνεται: σαν οι γυναίκες να μη θέλουν πια να γεννιούνται μέσα σε μια τέτοια απάνθρωπη κοινωνία. Σαν να έχουν εγκαταλείψει τη μάχη για ζωή και μαζί μ’ αυτό να θέλουν να σβήσει αυτό το δυσώδες πράγμα από το πρόσωπο του κόσμου. Να το παρασύρουν στη δική τους ανυπαρξία.

Αναπάντεχος σύμμαχος του Ιππότη στην προσπάθεια αποκάλυψης της αλήθειας και αλλαγής του κόσμου θα γίνει ένας υποτελής, ένας «ξένος». Πρόκειται για έναν «άθεο» Άγγλο, μέλος μιας μυστικής αντιφασιστικής ομάδας, που μισεί τους ναζί και θέλει να συντρίψει την κυριαρχία τους. Οι δυο τους -μαζί με το μοναδικό βιβλίο που γλίτωσε την καταστροφή και περιέχει συνοπτικά όλη την ανθρώπινη ιστορία πριν από την εγκαθίδρυση της χιτλερικής αυτοκρατορίας- ξεκινούν έναν αγώνα διατήρησης της μνήμης. Η μνήμη, την οποία οι ναζί έχουν σχολαστικά απαλείψει στο πέρασμα των αιώνων, είναι το πρώτο σκαλοπάτι στο οποίο θα πατήσουν στον ανηφορικό δρόμο για τη συντριβή της ναζιστικής εξουσίας. Η Burdekin δεν προχωρά πέρα απ’ αυτό. Δεν δείχνει πώς θα μπορούσε η ανθρωπότητα να αντιπαλέψει τη φρίκη. Ξεκινά από αυτό που η ίδια θεωρεί κομβικό: να διασωθεί στη μνήμη των  ανθρώπων η συλλογική παράδοση. Η μνήμη ότι τα πράγματα κάποτε ήταν αλλιώς. Οι γυναίκες ήταν άνθρωποι, και όλοι μαζί, γυναίκες και άντρες, είχαν την ελευθερία να σκέφτονται διαφορετικά. Να δρουν συλλογικά, να πετυχαίνουν νίκες, να διεκδικούν δικαιώματα. Να δημιουργούν.         

Η ξεχωριστά διορατική ματιά της Burdekin (προ)βλέπει τα γεγονότα πριν καν αυτά συμβούν. Είναι εντυπωσιακό ότι γράφει αυτό το βιβλίο το 1936. Πριν καν το πογκρόμ της «Νύχτας των Κρυστάλλων» σε βάρος των εβραίων της Γερμανίας. Πριν καν ξεκινήσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος και αποκαλυφθεί το μέγεθος της ναζιστικής κτηνωδίας. Πριν τις εκατόμβες νεκρών, τα κρεματόρια και το Ολοκαύτωμα. Πριν τη φρικτή μετατροπή του ανθρώπου σε «χρήσιμο αντικείμενο». Γράφει για ένα καθεστώς απόλυτης αστυνόμευσης της ζωής των ανθρώπων πριν καν το «1984» του Τζορτζ Όργουελ. Γράφει για την υποδούλωση των γυναικών και τη μετατροπή τους σε σεξουαλικές σκλάβες και παιδοποιητικές μηχανές πριν γράψει η Μάργκαρετ Άτγουντ τη δική της «Ιστορία της Πορφυρής Δούλης» (The Handmaid’s Tale), λογοτεχνικό έργο-σταθμός για το θέμα αυτό. Η Burdekin μάς εισάγει στην απόλυτη δυστοπία, βάζοντάς μας να συλλαβίζουμε έναν-έναν τους φθόγγους της.

Η συγγραφέας –πολιτικοποιημένη και ριζοσπάστρια φεμνίστρια και η ίδια- έβλεπε τη στρατιωτικοποίηση της ζωής στη Γερμανία. Την αποθέωση του μιλιταρισμού, του βαδίσματος «της χήνας», τις στρατιωτικές παρελάσεις, τις χιτλερικές νεολαίες. Είχε διαβάσει για τους Νόμους της Νυρεμβέργης και τους ασφυκτικούς περιορισμούς στους Εβραίους. Είχε επίγνωση του μένους των ναζί για τους ανθρώπους που σκέφτονταν ελεύθερα. Ήξερε την αποστροφή τους για τον πολιτισμό, για την τέχνη. Έβλεπε με ανησυχία να κορυφώνεται το μίσος προς ό,τι μη «άριο». Διάβαζε τις ιστορικές διαστρεβλώσεις και τα ψέματα στον γερμανικό Τύπο. Έβλεπε έναν λαό να παραληρεί στη θέα του Χίτλερ. Όλα αυτά τής ήταν αρκετά για να περιγράψει έναν κόσμο, όπου το απόλυτο κακό θα έχει θριαμβεύσει. Θέλησε το βιβλίο της να σταθεί σαν προμήνυμα. Σαν ένα εκκωφαντικό «Προσέξτε, εκεί οδηγούν τα πράγματα αν δεν τους φράξουμε τον δρόμο άμεσα». Τόλμησε να το εκδώσει –όχι ασφαλώς με το πραγματικό της όνομα, αυτό θα ήταν τρομακτικά επικίνδυνο, αλλά ως Constantine Murray- προσπαθώντας να προειδοποιήσει. Δεν βρήκε την εποχή εκείνη την απήχηση, που θα άρμοζε σε μια τόσο κρίσιμη ιστορική καμπή.

Είναι απολύτως σημαντικό σε μια συγκυρία, κατά την οποία ο φασιστικός κίνδυνος ξανασημαίνει το αποκρουστικό του καμπανάκι, το γεγονός ότι εκδίδεται στα ελληνικά «Η Νύχτα της Σβάστικας» σε μια ωραία μετάφραση της Μαρίας Πέτρου. Λιτή, στακάτη, καθώς δεν χρειάζονται πολλές φιοριτούρες και λυρισμοί για να αποδώσεις τη φρίκη. Κρίσιμη πρωτοβουλία και καίρια η συμβολή της Άννας Μιχαλοπούλου και του Κώστα Κώτσια των εκδόσεων Ars Nocturna να δώσουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό την ευκαιρία να γνωρίσει ένα από τα σπουδαιότερα φεμινιστικά και αντιφασιστικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας του φανταστικού.

Η μοναδική θέση που μπορεί να επιφυλαχθεί για ένα απόλυτα ανδροκρατούμενο φασιστικό καθεστώς, όπου κυριαρχεί ο εκμηδενισμός και η εξολόθρευση όποιου πλάσματος τολμά να σκεφτεί ή να δράσει διαφορετικά, όπου καταστρέφεται η τέχνη χιλιάδων ετών και πολιτισμών, είναι στις σελίδες έργων επιστημονικής φαντασίας. Να παραμείνει κλειδαμπαρωμένο εκεί. Και μόνο εκεί. Σαν αποκρουστική ένδειξη για το πού μπορεί να οδηγήσει η αποθέωση της ναζιστικής βίας.  

*Η Νύχτα της Σβάστικας, Katharine Burdekin, εκδ. Ars Nocturna

Μετάφραση: Μαρία Πέτρου, Εισαγωγικό Σημείωμα: Άννα Μιχαλοπούλου. Επιμέλεια-Σημειώσεις: Μαρία Γιακανίκη, Κώστας Κώτσιας, σελίδες 247.