Γράφει ο Ηλίας Ιωακείμογλου
Το ζήτημα εάν είναι μεγάλη η αποτελεσματικότητα της κοινωνικής αποστασιοποίησης (και της καραντίνας, που είναι η ακραία μορφή της) για τον έλεγχο της επέκτασης μιας επιδημίας, έχει λυθεί ως μαθηματικό πρόβλημα εκατοντάδες φορές από χιλιάδες μαθηματικούς και επιδημιολόγους. Και άλλες τόσες φορές τα αποτελέσματα των μαθηματικών μοντέλων επαληθεύθηκαν από τα απολογιστικά στοιχεία. Εάν δεν επαληθεύονταν, οι μαθηματικές αναλύσεις της επιδημιολογίας θα είχαν ήδη απορριφθεί, όπως γίνεται σε όλες τις επιστήμες. Και μαζί με αυτά θα είχε γίνει αποδεκτό ότι η καραντίνα δεν είναι αποτελεσματικός τρόπος αντιμετώπισης των επιδημιών.
Εκτός αυτού, ήδη αρκετούς αιώνες πριν, η χρησιμότητα της καραντίνας και γενικότερα της κοινωνικής αποστασιοποίησης είχε αποδειχθεί στην πράξη, εμπειρικά, όταν οι επιδημίες συχνά-πυκνά θέριζαν τους πληθυσμούς. Αυτοί απαντούσαν αναπτύσσοντας συλλογική γνώση «που απαιτούσε πολλαπλό βλέμμα»[1]. Με αυτό η επιδημία αναλυόταν εμπειρικά, ακόμη και μέσα στις λεπτομέρειές της, έως ότου προκύψει «πληροφορία επαναλαμβανόμενη και διορθωμένη», που τελικά διακρίνει το ουσιώδες και την ιδιαίτερη μορφή της επιδημίας. Διότι δεν γνώριζαν μεν ότι ο ιός μεταλλάσσεται, γνώριζαν όμως ότι μια επιδημία ποτέ δεν είναι ακριβώς ίδια με τις προηγούμενες φορές που είχε εμφανιστεί.
Παρόλο που η γνώση μας για τις επιδημίες είναι τόσο παλιά και τόσο θεμελιωμένη στην παρατήρηση, εμπειρική ή επιστημονική, στην Ελλάδα ασκείται ενάντια στην καραντίνα μια ιδιόρρυθμη κριτική από τα αριστερά (που φτάνει σε απορριπτική στάση), και η οποία μάλιστα έχει γίνει αρκετά (ή μήπως πολύ;) δημοφιλής στους κόλπους της ελληνικής Αριστεράς.
Κατά της καραντίνας «από τα αριστερά»
Ορισμένοι, γυρνώντας την πλάτη, όχι μόνο στις επιστημονικές γνώσεις που έχουμε για τις επιδημίες, αλλά και στην καταγεγραμμένη ιστορία των επιδημιών, θεωρούν ότι η καραντίνα είναι τέχνασμα του κεφαλαίου και της εξουσίας του, για να μας κρατήσει σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, μαντρωμένους στα σπίτια. Για ποιο λόγο άραγε; Ίσως επειδή έχουμε ισχυρές πολιτικές οργανώσεις και το κεφάλαιο φοβάται τα μαζικά συνδικάτα μας; Ίσως επειδή έχουν τόσο μεγάλη απήχηση οι ιδέες της Αριστεράς, που η κατάσταση μπορεί εύκολα να ξεφύγει σε εξέγερση; Τις περισσότερες φορές η ερώτηση για ποιο λόγο η κρατική μηχανή επιβάλλει την καραντίνα δεν τίθεται καν. Μια απόπειρα απάντησης, που κυκλοφόρησε, είναι ότι το μεγάλο κεφάλαιο προτιμάει να έχει κάποια προσωρινά προβλήματα στην οικονομία παρά να ανοίξει τον ασκό του Αιόλου με ξήλωμα των μνημονίων στην Υγεία και ποιος ξέρει πού αλλού μετά. Μεταφρασμένος σε όρους γειωμένους στην πραγματικότητα, αυτός ο ισχυρισμός σημαίνει ότι η αστική τάξη και το κράτος της προτιμούν να αφήσουν σε κατάσταση ύπνωσης περί τα τετρακόσια δισεκατομμύρια ευρώ, χωρίς να παράγουν κέρδη, με τα χρέη να γίνονται μη διατηρήσιμα, την παραγωγή να υφίσταται τη μεγαλύτερη μεταπολεμική ύφεση[2] και το οικονομικό σύστημα να απομακρύνεται δραματικά από τις ισορροπίες του (που κανείς δεν ξέρει πότε και πώς θα μπορέσει να τις ξαναβρεί στη συνέχεια). Και όλα αυτά, προκειμένου να μην αντιμετωπίσουν οι κυρίαρχοι τις φοβερές και τρομερές πολιτικές οργανώσεις της Αριστεράς ή τα μαζικά εργατικά συνδικάτα ή ένα κύμα λαϊκής δυσαρέσκειας. Άλλοι πάλι αποφαίνονται ότι η καραντίνα είναι ένα αναποτελεσματικό μέτρο περιορισμού της επιδημίας, αγνοώντας επιδεικτικά τη σχετική επιστημονική βιβλιογραφία. Οι πιο τολμηροί μάλιστα αμφισβητούν τις μαθηματικές αναλύσεις της επιδημιολογίας προτείνοντας δικές τους -υποτίθεται νέες- μεθόδους, όπως π.χ. κάποιος, που επάνω στον οίστρο του να αποδείξει ότι οι μαθηματικές αναλύσεις δεν μπορούν να στηρίξουν την αναγκαιότητα της καραντίνας, προτείνει μια έρευνα πολύ συστηματική για κάθε χώρα, ανά ηλικιακή κατηγορία, περιοχή και άλλες μεταβλητές, και τον αριθμό συναναστροφών ανά άτομο: σαν να λέμε να μετρήσουμε την περιφέρεια της γης με τη μεζούρα του ράφτη. Αυτό μεμιάς μας στέλνει μερικούς αιώνες πίσω, όταν ακόμη δεν υπήρχαν η θεωρία των πιθανοτήτων και οι στατιστικές μέθοδοι, χάρη στις οποίες δεν χρειάζονται τώρα τέτοιες εξαντλητικές έρευνες, αλλά προσεκτική συλλογή μικρών, ωστόσο αντιπροσωπευτικών δειγμάτων. Γι’ αυτό εξάλλου έχουμε τη θεωρία πιθανοτήτων και τη θεωρία της στατιστικής, που κάνουν μια χαρά τη δουλειά τους στην επιδημιολογία, στην οικολογία και στις άλλες θετικές επιστήμες, όπου χρησιμοποιούμε μάλιστα τα ίδια μαθηματικά μοντέλα[3], στα οποία ασκεί κριτική ο εν λόγω εμβριθής «μαρξιστής», και μάλιστα χωρίς επιπλέον προϋποθέσεις από αυτές που θέτει η επιδημιολογία.
Άλλη σύγχυση, στην οποία βρίσκονται οι «εχθροί της καραντίνας», είναι αυτή που αφορά στις φάσεις της επιδημίας: νομίζουν ότι το ισχυρότερο, μεγαλύτερο και σύγχρονο δημόσιο σύστημα υγείας (που όλοι στην Αριστερά συμφωνούμε ότι πρέπει να έχουμε), αποτελεί εναλλακτική λύση στην καραντίνα, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για συμπληρωματικό μέτρο: η μεν καραντίνα επιβραδύνει τη ροή από τον πληθυσμό των υγιών ατόμων προς τον πληθυσμό των νοσούντων. Το δε σύστημα υγείας βρίσκεται σε άλλο σημείο της διαδικασίας: στην επόμενη φάση, όπου οι ασθενείς κατανέμονται ανάλογα με την αποτελεσματικότητα των νοσοκομείων σε δύο ομάδες, αυτούς που αποθεραπεύθηκαν και αυτούς που απεβίωσαν. Το σύστημα υγείας παρεμβαίνει, λοιπόν, σε άλλο σημείο της διαδικασίας της επιδημίας και επομένως δεν μπορεί η αποτελεσματικότητά του να τίθεται ως εναλλακτική λύση στην καραντίνα, αλλά ως συμπληρωματική λύση. Χρειαζόμαστε, δηλαδή, τόσο το σύγχρονο, αποτελεσματικό και μεγάλο δημόσιο σύστημα υγείας όσο και την καραντίνα. Η σύγχυση των «εχθρών της καραντίνας», που θεωρούν ότι το ισχυρό δημόσιο σύστημα υγείας αποτελεί εναλλακτική λύση της καραντίνας, αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι δεν κατανοούν τη δυναμική της επιδημίας, η περιγραφή της οποίας μας επιτρέπει να δούμε καθαρότερα με ποιον τρόπο εμπλέκονται στη διαδικασία επέκτασης της επιδημίας οι διάφοροι παράγοντες ανάσχεσης.
Η δυναμική της επιδημίας και η σημασία της καραντίνας
Η καραντίνα παρεμβαίνει στη διαδικασία επέκτασης της επιδημίας στο πιο κρίσιμο σημείο, εκεί δηλαδή που λειτουργεί ο επιταχυντής της διαδικασίας. Σχηματοποιώντας στο έπακρο για τις ανάγκες του άρθρου, αλλά χωρίς να παραλείπουμε τίποτα από τα ουσιώδη, μπορούμε να περιγράψουμε τη διαδικασία επέκτασης της επιδημίας ως εξής:
- Ο αριθμός των νέων μολύνσεων είναι ευθέως ανάλογος του αριθμού των νοσούντων. Με άλλα λόγια, όσο επεκτείνεται η ασθένεια (όσο δηλαδή αυξάνεται ο αριθμός των νοσούντων) τόσο αυξάνεται ο αριθμός των νέων μολύνσεων, διότι περισσότεροι φορείς του ιού συναντούν περισσότερα υγιή άτομα, τα οποία και μολύνουν. Από όπου προκύπτει ο εξής επιταχυντής: η αύξηση του αριθμού των νοσούντων οδηγεί σε περισσότερες νέες μολύνσεις, οι οποίες προστίθενται στα ήδη υπάρχοντα κρούσματα και αυξάνουν έτσι τον αριθμό των νοσούντων, γεγονός που οδηγεί σε νέα αύξηση των νέων μολύνσεων, και ούτω καθεξής. Η κοινωνική αποστασιοποίηση, η καραντίνα, η χρήση της μάσκας, το πλύσιμο των χεριών κλπ, επιβραδύνουν αυτήν την ανοδική σπείρα μειώνοντας είτε τη δυνατότητα να συναντήσει ένας υγιής έναν ασθενή (αποστασιοποίηση και καραντίνα) είτε -εάν τον συναντήσει- να είναι μικρή η πιθανότητα μετάδοσης του ιού (πλύσιμο χεριών και αντικειμένων, χρήση μάσκας κλπ).
- Ο αριθμός των νέων μολύνσεων είναι ευθέως ανάλογος του αριθμού όσων είναι τρωτοί στην ασθένεια (όσο περισσότεροι είναι τρωτοί, τόσες περισσότερες οι συναντήσεις με τους νοσούντες, τόσο περισσότερα άτομα μολύνονται). Επομένως, ο αριθμός των νέων μολύνσεων μειώνεται, όταν αυξάνεται το ποσοστό του πληθυσμού που έχει ανοσία (είτε εξαρχής είτε επειδή έχει ήδη ασθενήσει και αποθεραπευθεί). Από όπου απορρέει η σημασία του εμβολίου, το οποίο αυξάνει τον αριθμό όσων έχουν ανοσία και τους θέτει εκτός της διαδικασίας της επιδημίας.
- Ο αριθμός όσων τίθενται εκτός της διαδικασίας της επιδημίας είναι όσοι αποθεραπεύθηκαν (και επομένως απέκτησαν ανοσία για χρονικό διάστημα ικανό, ώστε να μην επανενταχθούν στον πληθυσμό όσων είναι τρωτοί στην ασθένεια) ή όσοι απεβίωσαν. Μόνο σε αυτό το στάδιο παρεμβαίνει ο παράγοντας της επάρκειας του συστήματος υγείας: αριθμός ΜΕΘ, ποιότητα παρεχόμενων υπηρεσιών, κατάρτιση προσωπικού, υποδομές, μηχανικός εξοπλισμός και υλικά, πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας με την ιδιότητα του πολίτη ή του καταναλωτή κλπ. Το ποσοστό όσων απεβίωσαν ως ποσοστό του συνόλου των ασθενών που εισήχθησαν στο νοσοκομείο, εξαρτάται από τους ανωτέρω παράγοντες, αλλά και από το παραγωγικό δυναμικό του συστήματος υγείας. Δηλαδή, από τον μέγιστο αριθμό ασθενών που μπορεί να δεχθεί ταυτοχρόνως, ώστε να μην χρειάζεται να επιλέξει ποιους θα διασώσει και ποιους θα αφήσει χωρίς ή με ελλιπή ιατρική φροντίδα (δηλαδή, συνήθως τους ηλικιωμένους και όσους γενικά πάσχουν από υποκείμενα νοσήματα).
Η υγειονομική κρίση έκανε ολοφάνερο ότι μια μεγάλη αύξηση της παραγωγικής δυναμικότητας είναι απαραίτητη, όπως και η επέκταση του δημόσιου χαρακτήρα του συστήματος υγείας, όχι πρόσκαιρα αλλά στο διηνεκές. Αυτές όμως είναι διαρθρωτικές αλλαγές, οι οποίες δεν θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν μέσα σε 10, 15 ή 20 ημέρες στην Ελλάδα, διότι η συρρίκνωση του δημόσιου συστήματος υγείας είναι δραματική και πραγματοποιείται επί μακρά σειρά ετών. Πρόκειται για διαρθρωτικές αλλαγές, που πρέπει να μπουν στο νέο μεταβατικό πρόγραμμα των πολιτικών οργανώσεων της Αριστεράς. Οι χώρες της νοτιο-ανατολικής Ασίας, που εφάρμοσαν διαφορετική πολιτική αντιμετώπισης του ιού, χωρίς να καταφύγουν σε γενικευμένη καραντίνα, δεν θωρακίστηκαν μέσα σε δέκα ημέρες αλλά επί σειρά ετών μετά τις απειλητικές επιδημίες, που υπέστησαν πρώτες. (Ας λεχθεί με την ευκαιρία που το συζητάμε, ότι μερικοί από τους «εχθρούς της καραντίνας» που εκθειάζουν την πολιτική των χωρών της νοτιο-ανατολικής Ασίας, δεν ενοχλούνται καθόλου από το γεγονός ότι η στρατηγική αντιμετώπισης του ιού στις χώρες αυτές περιλαμβάνει ως κεντρικό στοιχείο και προϋπόθεση επιτυχίας της στρατηγικής αυτής, την ιχνηλάτηση, δηλαδή έναν Μεγάλο Αδελφό, που παρακολουθεί στενά τους πολίτες με ηλεκτρονικά μέσα, τα οποία καταγράφουν τη θέση τους, τις κινήσεις τους, τις σχέσεις τους με άλλα άτομα, και συλλέγουν επομένως ακατάπαυστα στοιχεία για την προσωπική τους ζωή. Χωρίς ψηφιακή παρακολούθηση μέσω «έξυπνων εφαρμογών» των κινητών τηλεφώνων[4] δεν επιτυγχάνεται επιτυχία της εν λόγω στρατηγικής).
Η περιγραφή της δυναμικής της επιδημίας ίσως να βοηθήσει τους «εχθρούς της καραντίνας» να βάλουν τις σκέψεις τους στη σειρά και να κατανοήσουν ότι η κοινωνική αποστασιοποίηση δεν είναι κάποιο στρατηγικό κόλπο της εξουσίας και των κεφαλαιοκρατών, αλλά ένα απαραίτητο, αναντικατάστατο στοιχείο κάθε στρατηγικής για την αντιμετώπιση της επιδημίας.
Κάνε το όπως οι Λουδίτες
Αυτά όμως δεν είναι αρκετά για να μετριάσουν την εχθρότητα, που είναι τόσο διαδεδομένη στους κόλπους της Αριστεράς, έναντι της πρακτικής της καραντίνας. Απαντούν μεν στην υποτιθέμενη βάση των αντιρρήσεών τους (δηλαδή ότι για τον έναν ή τον άλλο λόγο η καραντίνα δεν έπρεπε να επιβληθεί), αλλά όχι στην πραγματική. Η πραγματική βάση των αντιρρήσεών τους είναι πολιτική: φταίει που η καραντίνα περιορίζει τις δυνατότητες να κάνουμε πολιτική στον δρόμο, να συγκεντρωθούμε, να διαδηλώσουμε, να αντιταχθούμε, να κάνουμε πολιτική αυτοπροσώπως στις κρατικές υπηρεσίες, στις φυλακές και τα κρατητήρια, απέναντι στους μπάτσους που βρήκαν την ευκαιρία να σπάνε καταλήψεις και χώρους που φιλοξενούν μετανάστες κλπ.
Αυτή η περιστολή των δικαιωμάτων και των δυνατοτήτων να κάνουμε πολιτική, που όντως υπάρχει, εκλαμβάνεται από τους αριστερούς φίλους μας «εχθρούς της καραντίνας» ως στοιχείο που ανάγεται στην ίδια τη φύση της, ακριβώς όπως οι Λουδίτες έσπαγαν μηχανές «στις αγγλικές μανουφακτουρικές περιφέρειες στα πρώτα 15 χρόνια του 19ου αιώνα, καταστροφή που στρεφόταν κυρίως ενάντια στον ατμοκίνητο αργαλειό»[5]. Αυτό συνέβαινε, επειδή ο Λουδίτης δεν μπορούσε να «διακρίνει τις μηχανές από την κεφαλαιοκρατική τους χρησιμοποίηση και έτσι να στρέφει τις επιθέσεις του όχι ενάντια στα ίδια τα υλικά μέσα παραγωγής, αλλά ενάντια στην κοινωνική μορφή της εκμετάλλευσής τους». Έτσι και οι δικοί μας σύγχρονοι Λουδίτες, δεν μπορούν να διακρίνουν την υγειονομική πρακτική της καραντίνας από τη χρησιμοποίηση που κάνει το αυταρχικό αστικό κράτος και έτσι να στρέψουν τις επιθέσεις τους όχι ενάντια στην ίδια την καραντίνα, αλλά ενάντια στην κοινωνική μορφή της κρατικής καταπίεσης, που ασκείται με αφορμή και στο όνομα της καραντίνας.
Εάν η σύγχρονη Αριστερά δεν είχε χάσει την επαφή της με τη μαρξιστική θεωρία (και αυτό αφορά ακόμη και εμβριθείς διανοούμενους καταγραφόμενους ως μαρξιστές, οι οποίοι όμως τηρούν με τη μαρξιστική θεωρία σχέση βιβλιοθηκάριου) οι «εχθροί της καραντίνας» θα γνώριζαν ότι η χρησιμότητα της καραντίνας ως υγειονομική πρακτική και οι σχέσεις εξουσίας, που την επικαλύπτουν, είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Ακριβώς με τον ίδιο τρόπο που είναι δύο διαφορετικά πράγματα η χρησιμότητα ενός εμπορεύματος και η τιμή του, η εργασιακή διαδικασία και η διαδικασία της αξιοποίησης του κεφαλαίου που την επικαλύπτει και την υποτάσσει. Οι αναλύσεις του Μαρξ στο Κεφάλαιο, ακολουθούν το ίδιο αναλυτικό μοτίβο: μια χρησιμότητα, που ορίζεται με όρους φυσικούς επικαλύπτεται και κυριαρχείται από κοινωνικές σχέσεις παραγωγής ή εξουσίας (με «τυπική ή ουσιαστική υποταγή» κατά περίπτωση). Έτσι και η καραντίνα είναι μια υγειονομική πρακτική, που διέπεται από κανόνες αποτελεσματικότητας για τον περιορισμό της επιδημίας, αλλά επικαλύπτεται από πρακτικές της εξουσίας, που μας είναι εχθρικές.
Εχθροί της καραντίνας για πάντα;
Τώρα, η πρώτη φάση της επιδημίας φτάνει στο τέλος της, και γρήγορα οι κυρίαρχοι θα φορέσουν τα χρώματα του ταξικού ανταγωνισμού. Οι ανάγκες της κερδοφορίας θα περάσουν στο προσκήνιο και δεν θα αργήσει καθόλου ο καιρός που οι μισθωτοί θα κληθούν να εργαστούν, επειδή ο κίνδυνος θα έχει περάσει, ή θα έχει γίνει πολύ μικρός υποτίθεται. Tότε, η αστική τάξη και η κυβέρνησή της θα έχουν βοηθηθεί από τους «εχθρούς της καραντίνας», που βρίσκονται μέσα στις γραμμές της Αριστεράς και διαχέουν την πλάνη ότι η καραντίνα δεν προστατεύει τις εργαζόμενες τάξεις, αλλά είναι ένα κόλπο ή μια τακτική της εξουσίας.
[1] Foucault M. (1963), Naissance de la clinique, Presses Universitaires de France και στην αγγλική (2003), The Birth of the Clinic, Routledge (σε pdf στο Ίντερνετ).
[2] Κοσμάς Π. (2020), Μια κρίση όπως καμιά άλλη, redtopia 14 Απριλίου.
Επίσης, OECD (2020), World Economic Outlook, Chapter 1: The Great Lockdown. 15 Απριλίου.
[3] Για μια λεπτομερή παρουσίαση της δυναμικής της επιδημίας βλ. στο Yan P. & Chowell G. (2004), Quantitative Methods for Investigating Infectious Disease Outbreaks, Springer.
Επίσης, Baskozos G., Galanis G., Di Guilmi C. (2020), Social distancing and contagion in a discrete choice model of COVID-19. Warwick, CRETA, Discussion Paper Series no 57, April 13.
[4] Ferreti L. et al. (2020), Quantifying SARS-CoV-2 transmission suggests epidemic control with digital contact tracing, Science, 31 Mar.
[5] Μαρξ Κ. (1867[1978]), Το Κεφάλαιο. Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, τόμος πρώτος, σελ. 445.
Η ΚΟΚΚΙΝΗ 