Γράφει η Κική Σταματόγιαννη

Ο Hugo Ball, ένας από τους ιδρυτές του καλλιτεχνικού ρεύματος του Ντανταϊσμού στη Ζυρίχη, σημειώνει στο ημερολόγιό του μια άκρως ενδιαφέρουσα παρατήρηση για τον Λένιν, τον ηγέτη της ρώσικης επανάστασης του 1917:

«Παράξενες συναντήσεις, ενώ είχαμε το Καμπαρέ (σ.σ. εννοεί το Καμπαρέ Βολταίρ, όπου συναντιόντουσαν οι δημιουργοί του Ντανταϊσμού στη Ζυρίχη): έζησε και ο κ. Ουλιάνωφ-Λένιν στο Νο 6 της Σπίγκελστράσσε, αν δεν κάνω λάθος. Κάθε βράδυ ήταν υποχρεωμένος να ακούει τις μουσικές και τις σχοινοτενείς συζητήσεις μας, αν και δεν ξέρω αν έβρισκε σ’ αυτές ευχαρίστηση και όφελος. Και ενώ ανοίγαμε τη γκαλερί στη Μπάνχοφστράσσε (σ.σ. πολύ κοντά στον κεντρικό σιδηροδρομικό σταθμό της Ζυρίχης), οι Ρώσοι ταξίδεψαν στην Πετρούπολη για να οργανώσουν την Επανάσταση (σ.σ. ξεκινώντας ακριβώς από τον σιδηροδρομικό σταθμό της Ζυρίχης με το σφραγισμένο τρένο).

Είναι άραγε ο ντανταϊσμός το αντιστάθμισμα του μπολσεβικισμού; Μήπως παραβάλλει την καταστροφή και τον πραγματιστικό υπολογισμό με την εντελώς δονκιχωτική, ανατρεπτική και άυλη πλευρά του κόσμου; Θα είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε τι συμβαίνει εκεί και τι συμβαίνει εδώ».

Αν και υπάρχουν εξαιρετικά λίγες αξιόπιστες πληροφορίες για τη σχέση του Λένιν με το καλλιτεχνικό ρεύμα του ντανταϊσμού, φαίνεται πως πράγματι το σπίτι όπου έμεναν η Ναντέζντα Κρούπσκαγια και ο Λένιν στη Ζυρίχη βρισκόταν πολύ κοντά στο Καμπαρέ Βολταίρ. Το ζευγάρι των επαναστατών όντως παρακολούθησε –χωρίς να παρεμβαίνει για να τοποθετηθεί- κάποιες από τις συναντήσεις των ντανταϊστών. Και σίγουρα γνωρίζονταν προσωπικά με τους βασικούς δημιουργούς του, τον Τριστάν Τζαρά και τον Μπαλ. Αυτές οι συναναστροφές στη Ζυρίχη του επαναστάτη ηγέτη -που λίγο μετά θα συντάρασσε τον κόσμο με την επανάσταση του Οκτώβρη στη Ρωσία- με τους νεαρούς καλλιτέχνες που επρόκειτο να ανατρέψουν κάθε καθιερωμένη αντίληψη στην τέχνη, έδωσαν τροφή για σκέψη και ευφάνταστες ιδέες σε αρκετούς καλλιτέχνες της Αριστεράς για να χρεώσουν είτε στον Λένιν επιρροές από τον ντανταϊσμό είτε στους ντανταϊστές επαναστατική καθοδήγηση από τον ηγέτη του μπολσεβικισμού. Οι ιδέες αυτές, ωστόσο, δεν μοιάζουν ιδιαιτέρως πειστικές.

Εκλεκτικές συγγένειες

Όμως η στενή συνάφεια ντανταϊσμού και μπολσεβικισμού είναι πολύ πιο βαθιά από τυχαίες συναναστροφές και ευφάνταστες κατασκευές μεταγενέστερων συγγραφέων. Ο ντανταϊσμός το 1916 δεν ήταν ένα ακόμα καλλιτεχνικό ρεύμα, που ξεπρόβαλλε κάποια στιγμή ανάμεσα σε ανέμελους και αργόσχολους νεαρούς. Το κίνημα του Νταντά ήταν μια άγρια κραυγή ενάντια στην κτηνωδία του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Μια συνολική διαμαρτυρία ενάντια στην καπιταλιστική κοινωνία, που γέννησε την τερατώδη εκατόμβη των χαρακωμάτων με τα εκατομμύρια νεκρούς.

Και, ταυτόχρονα, ο ντανταϊσμός ήταν μια παθιασμένη και απόλυτα σοβαρή απόπειρα αναζήτησης ουσιαστικού περιεχομένου στη ζωή και στην τέχνη. Οι ντανταϊστές ήταν αναμφίβολα εχθροί της κοινωνίας της πλουτοκρατίας. Αλλά δεν έμεναν εκεί. Ήθελαν να σπάσουν τα δεσμά του νου, να γκρεμίσουν τις κυρίαρχες ιδέες που κρατούν σκλάβα τη δημιουργικότητα των ανθρώπων. Και ο ηθελημένος παραλογισμός των έργων και των δρώμενών τους είχε στόχο να απελευθερώσει την ανθρώπινη σκέψη από τα στερεότυπα και τα καθιερωμένα: Να βοηθήσει στην αποδέσμευση όλων των κρυμμένων δυνατοτήτων των καλλιτεχνών, αλλά και των απλών ανθρώπων. Να σπάσει τα καλούπια και να αφήσει τα μυαλά ελεύθερα να γεννήσουν νόημα.

Έτσι, ο ντανταϊσμός βρέθηκε την ίδια εποχή με τον μπολσεβικισμό να εισβάλλει με μια ατμομηχανή, ταχύτατη και θορυβώδη, μέσα στον ήσυχο, αραχνιασμένο κόσμο των πεθαμένων ιδεών και των βεβαιοτήτων της βιομηχανικής καπιταλιστικής κοινωνίας. Και, όπως οι καπιταλιστές είχαν μετατρέψει όλη την Ευρώπη σε σφαγείο, έτσι, μπολσεβίκοι και ντανταϊστές επιχειρούσαν να φέρουν τον όλεθρο και τον αφανισμό στις καπιταλιστικές αξίες. Στη –ρώσικη και όχι μόνο- κοινωνία οι πρώτοι. Στην τέχνη οι δεύτεροι.

Όσο για τον ηγέτη της ρώσικης επανάστασης και τη συντρόφισσά του, είναι αρκετά σίγουρο πως η συνάφεια με ενθουσιώδεις καλλιτέχνες και όσες/όσους αποδομούσαν τις κυρίαρχες αξίες, έστω και στον χώρο της τέχνης μόνο, κάτι είχε να χρησιμεύσει και να διδάξει και σ’ αυτούς τους ίδιους.

Ο Λένιν δεν θα ήταν Λένιν μόνο ως αφανής οργανωτής του επαναστατικού κόμματος, ως επαγγελματίας ριζοσπάστης που ετοιμάζει μεθοδικά το όπλο της κοινωνικής ανατροπής. Ο Λένιν, για να είναι ο Λένιν, έπρεπε συχνά-πυκνά να ξέρει να ανατρέπει και τις δικές του βεβαιότητες και τις αγκυλωμένες σκέψεις και απόψεις. Να κοροϊδεύει και να αφήνει πίσω του ό,τι έχει παλιώσει και ξεπεραστεί από τα πιστεύω του. Και να προχωρά μπροστά αφήνοντας πίσω του συντρίμμια τα παλιά εικονίσματα.

*Το άρθρο είναι δημοσιευμένο στο φύλλο 6 της εφημερίδας «Η Κόκκινη» (Φλεβάρης 2020)