Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος

Εισαγωγή

«Mulher guerreira, mulher guerreira, na capoeira sua história vai contar

E ela luta a vida inteira, pro preconceito e o machismo acabar
Como Dandara, mulher guerreira, que em Palmares ajudou Zumbi lutar

Como Teresa de Benguela, rainha negra guerreira do Pantanal
Como Quitéria, mulher guerreira, foi a patrona do exército militar
Como Luíza, a quituteira, mulher guerreira dos Malês da África
Como Romélia, mulher guerreira, a capoeira conheceu com Pastinha…
… Como guerreiras, vamos lutar, pra que a história possa se perpetuar

«Γυναίκα πολεμίστρια, γυναίκα πολεμίστρια, η capoeira τη δική σου ιστορία αφηγείται.

Είναι μια πάλη ατέρμονη ως να σβηστούν για πάντα η ματσίλα και οι προκαταλήψεις.

Όπως η Dandara, γυναίκα πολεμίστρια στο Παλμαρές, που στήριξε τον Zumbi να πολεμήσει,

Όπως η Τερέζα ντζι Μπενγκέλα, η βασίλισσα μαύρη πολεμίστρια του Παντανάου,

Όπως η Κιτέρια, η γυναίκα πολεμίστρια προστάτιδα του Στρατού,

Όπως η Λουίζα (Μαΐν) η μανάβισσα, ηγερία των εξεγερμένων Μαλέ.

Όπως η Ρομέλια, η γυναίκα πολεμίστρια σύντροφος του mestre Pastinha…

Σαν πολεμίστριες θα παλέψουμε και η ιστορία (της capoeira) θα συνεχιστεί».

«Juiz De Fora»

(Τίτλος τραγουδιού της capoeira,

αλλά και ομώνυμη πόλη στην Μίνας Ζεράϊς,

κοντά στα σύνορα με την Πολιτεία Ρίο ντε Ζανέιρο)

Στην παράδοση της capoeira συμβαίνει κάτι παράδοξο: Από τη μια, στα τραγούδια και τις αφηγήσεις της, παίζουν σημαντικό ρόλο μια σειρά ηρωικές μορφές γυναικών, που έγιναν σύμβολα της πάλης κατά των δουλοκτητών και της κοινωνικής αδικίας.

Από την άλλη, στην ταπεινή πραγματικότητα της καθημερινής ζωής στον κόσμο της capoeira, πολύ συχνά υπάρχουν συμπεριφορές που διώχνουν τις γυναίκες, που τις μειώνουν και τις υποβιβάζουν. Και παρά τις προσπάθειες από πολλούς και πολλές δασκάλους και δασκάλες της capoeira για να εξαλειφθούν αυτές οι ελεεινές συμπεριφορές και στάσεις, το πρόβλημα δείχνει πως είναι πραγματικά βαθύ και δύσκολο να απαλειφθεί.

Τι συμβαίνει, λοιπόν; Δεν είναι η capoeira η «πάλη για την ελευθερία»; Δεν είναι κομμάτι αδιάρρηκτο της παράδοσης των καταπιεσμένων της Βραζιλίας, που έδωσαν τον αγώνα για να συντριβεί η δουλεία και ο ρατσισμός κατά των μαύρων;

Είναι δυνατόν κάποιος μαθητής ή και δάσκαλος της capoeira να τραγουδά για την Dandara ή την Teresa de Benguela, που έδωσαν τη ζωή τους για την απελευθέρωση των μαύρων σκλάβων και –ταυτόχρονα- καθημερινά να φέρεται στις γυναίκες σαν να είναι δεύτερης κατηγορίας πλάσματα, υποδεέστερες υπάρξεις;

Στην πραγματικότητα, αυτό που συμβαίνει στην capoeira και την κουλτούρα των μαύρων πρώην σκλάβων στη Βραζιλία, είναι κοινός τόπος για όλες τις πολιτιστικές παραδόσεις σε όλη τη γη.

Σε κάθε «εθνικό» πολιτισμό υπάρχουν μέσα του δυο κόσμοι που συγκρούονται συνεχώς μεταξύ τους. Πότε συγκαλυμμένα και άλλοτε ανελέητα.

Ο ένας κόσμος είναι οι ιδέες και οι παραδόσεις για λευτεριά, κοινωνική δικαιοσύνη και αλληλεγγύη.

Ο άλλος κόσμος είναι οι κοινωνικές και φυλετικές προκαταλήψεις, οι ιδέες και αντιλήψεις, που αποτελούν την κυρίαρχη ιδεολογία της κοινωνίας. Και οι δυο κόσμοι αναπαράγουν συνεχώς τον εαυτό τους σε αέναη σύγκρουση μεταξύ τους.

Και η capoeira, που είναι κομμάτι της κουλτούρας των μαύρων και γενικότερα των  «από τα κάτω» ανθρώπων στη Βραζιλία, δεν θα μπορούσε να είναι κάτι το διαφορετικό. Πόσο μάλλον στο ζήτημα της απελευθέρωσης των γυναικών από την πολλαπλή καταπίεσή τους στην κοινωνία, που είναι από τα πιο δύσκολα κοινωνικά προβλήματα που πρέπει να ξεπεραστούν.

Και η capoeira είναι μια αξιόλογη παλαίστρα όπου, όλες και όλοι μαζί, έχουμε να παλέψουμε για περισσότερες ευκαιρίες στις γυναίκες και στα κορίτσια. Ιδιαίτερα μάλιστα στην ίδια τη Βραζιλία, όπου φαίνεται πως είναι πιο δύσκολη και πιο σπάνια τόσο η συμμετοχή γυναικών στη ζωή γενικά της capoeira, όσο και στην ανάδειξη γυναικών δασκάλων. Επειδή συνήθως οι γυναίκες και τα κορίτσια στην capoeira, πολύ σπάνια συνεχίζουν πέρα από ένα σχετικά χαμηλό επίπεδο.

Η ηρωική παράδοση  

Η capoeira είναι κομμάτι μιας παράδοσης που χάνεται μέσα στον χρόνο. Στις φυτείες της Βραζιλίας όπου γεννήθηκε, οδηγήθηκαν περίπου το 40% όλων των μαύρων σκλάβων που έφτασαν συνολικά στην αμερικάνικη ήπειρο. Υπολογίζεται πως γύρω στο 1538 υπήρχαν ήδη σημαντικοί αριθμοί μαύρων σκλάβων στο έδαφος της σημερινής Βραζιλίας. Υπολογίζεται πως, λίγες δεκαετίες μετά, υπήρχαν ήδη κάποιες κοινότητες μαύρων φυγάδων στα δάση της Βραζιλίας.

Όμως, η μεγάλη στροφή της Ιστορίας θα έρθει τον επόμενο αιώνα. Με την εισβολή των Ολλανδών και τον πόλεμο με τους Πορτογάλους αποικιοκράτες, ο οποίος κράτησε δυόμιση δεκαετίες: Πολλές χιλιάδες μαύροι σκλάβοι βρίσκουν ευκαιρία να το σκάσουν από τις φυτείες και να οργανωθούν στα quilombos. Περιοχές έξω από την εξουσία των δουλοκτητών, όπου οι σκλάβοι, αλλά και φυγάδες ιθαγενείς, προσπαθούσαν να οργανώσουν από την αρχή τη ζωή τους.

Από αυτή την εποχή τα τραγούδια της capoeira διασώζουν σημαντικές μορφές επαναστατημένων γυναικών, όπως της Dandara και της Teresa de Benguela.

Υπάρχουν ελάχιστα καταγραμμένα στοιχεία, ικανά να διασώσουν πληροφορίες για αυτή την εποχή. Τόσο που αρκετοί ιστορικοί αναρωτιούνται ακόμα και αν υπήρξαν στα αλήθεια η Dandara και ο Zumbi, η Teresa και ο Ganga Zumba.

Αλλά αυτό δεν είναι λάθος της παράδοσης γενικά, ούτε της capoeira και των μαύρων σκλάβων. Τα quilombos, μετά από μάχες πολλών δεκαετιών, καταστράφηκαν και οι μαχητές και μαχήτριές τους έπεσαν στη μάχη ή ξανασκλαβώθηκαν. Οι σκλάβοι και οι σκλάβες δεν είχαν άλλο τρόπο να διατηρήσουν τη μνήμη πέρα από την προφορική παράδοση και τα τραγούδια.

Όμως τι γίνεται με τα στοιχεία, που κατέγραψε η Ιστορία των λευκών δουλοκτητών νικητών; Τι στοιχεία μπορούμε να αντλήσουμε από κει; Ελάχιστα πράγματα, δυστυχώς.

Γνωρίζουμε πως η Βραζιλία υπήρξε η τελευταία χώρα του πλανήτη, που απελευθέρωσε τους σκλάβους της. Αυτό έγινε τη χρονιά του 1888.

Την επόμενη χρονιά, το καθεστώς του αυτοκράτορα κατέρρευσε. Και οι νικητές ρεπουμπλικάνοι, που ανακήρυξαν τη Δημοκρατία, συμπεριφέρθηκαν με αγριότητα απέναντι στη μαύρη παράδοση και τους μόλις απελευθερωμένους σκλάβους.

Πρώτα, το 1890, ο «πολυμαθής» και «φλογερός κήρυκας κατά της δουλείας» ρεπουμπλικάνος πολιτικός Ruy Barbosa αποφάσισε την καταστροφή κάθε δημόσιου εγγράφου που αφορούσε τη δουλεία των Αφρικανών σκλάβων στη Βραζιλία. Πήρε στο βραζιλιάνικο κράτος μάλιστα κάποια χρόνια για να καταφέρει να καταστρέψει όλα τα σχετικά έγγραφα. Λέγεται πως τα κίνητρα του «πολυμαθούς», όπως τον αποκαλούν και σήμερα στη Βραζιλία Barbosa, ήταν πατριωτικά: Να εξαφανιστεί το στίγμα της δουλείας από τη Βραζιλιάνικη Ιστορία. Και να μην υπάρξουν απαιτήσεις από τους πρώην δουλοκτήτες για αποζημιώσεις. 

Όμως, η καταστροφή ήταν σε βάρος της ιστορικής μνήμης. Και ελάχιστα στοιχεία έχουν σωθεί από την εξαφάνιση.

Κατόπιν, το 1892, το ρεπουμπλικανικό κράτος απαγόρευσε την capoeira. Ήδη, μεγάλες μάζες μαύρων, είχαν αρχίσει να φεύγουν από τις φυτείες, όπου τώρα οι ιδιοκτήτες πλήρωναν μεροκάματα πείνας για δουλειά από την ανατολή ως τη δύση του ήλιου. Οι μαύροι αυτοί φυγάδες συνωστίζονταν στις πόλεις, ψάχνοντας απελπισμένα για μεροκάματο και επιβιώνοντας όπως-όπως.

Στις παραγκουπόλεις των μαύρων γκέτο, που άρχισαν να σχηματίζονται, η αστυνομία κυνηγά τις συναθροίσεις της capoeira, μια και σε αυτές συναντά συχνά ανθρώπους που επιχειρούν να ζήσουν με μικροκλοπές και εγκλήματα κατά της ιδιοκτησίας κλπ. Και έτσι, παρά την απελευθέρωση από τη δουλεία, η παράδοση της capoeira μπαίνει σε πιο βαθιά παρανομία σε σχέση με πριν.

Όμως, πριν συνεχίσουμε, ας δούμε πρώτα κάποιες από τις πιο ηρωικές μορφές που διαιωνίζει η capoeira μέσα από τα τραγούδια της.

DANDARA

Η ηγέτιδα της φάλαγγας των επαναστατημένων μαύρων γυναικών του Palmares

Ο λόγος για τη Dandara, τη μαύρη ηγέτιδα των επαναστατημένων σκλάβων στα τέλη του 17ου αιώνα στα εδάφη της σημερινής Βραζιλίας.

Η 6^η Φλεβάρη 1694, πριν από 326 χρόνια, είναι η μέρα που έπεσε στη μάχη με τα στρατεύματα των πορτογάλων δουλοκτητών η Dandara, κορυφαία μαύρη μαχήτρια του Palmares, ηγέτιδα στις μάχες της «θηλυκής φάλαγγας», των μαύρων δηλαδή γυναικών, που πολεμούσαν δίπλα στους άντρες ενάντια στους δουλοκτήτες.

Το Palmares (που σημαίνει: «Φοινικιές») ήταν το πιο σημαντικό Quilombo, έδαφος δηλαδή απελευθερωμένο από τους λευκούς ιδιοκτήτες σκλάβων. Στα quilombos κατέφευγαν οι μαύροι σκλάβοι, όταν κατάφερναν να το σκάσουν από τους αφέντες τους. Εκεί οργανώνονταν με τους άλλους φυγάδες ενάντια στους Πορτογάλους, που προσπαθούσαν απελπισμένα να συντρίψουν τα quilombos, για να εξασφαλίσουν την ειρήνη του μαστίγιου στις φυτείες τους.

Το Palmares στη σημερινή βορειοανατολική Βραζιλία και συγκεκριμένα στην επαρχία Pernambuco είχε εξελιχθεί σε ένα μικρό αντίπαλο στους Πορτογάλους κρατίδιο, που κράτησε την ύπαρξή του μαχόμενο επί περίπου 100 χρόνια.

Οι φυγάδες, που συγκεντρωνόταν στα quilombos, ήταν στην πολύ μεγάλη τους πλειονότητα μαύροι πρώην σκλάβοι. Υπήρχαν, ωστόσο, και αρκετοί ξεριζωμένοι Ινδιάνοι. Ο τελευταίος ηγέτης του Palmares, ο Zumbi, ο πιο ριζοσπαστικός από όλους τους επικεφαλής των μαύρων, έκανε προσπάθειες να είναι το quilombo ανοιχτό και για κάθε λευκό αγρότη ή εξόριστο, αρκεί αυτός να είναι αντίπαλος της δουλείας.

Οι πληροφορίες για την Dandara, χάνονται μέσα στον μύθο. Σχεδόν δεν υπάρχουν γραπτές πηγές για τη δράση της. Ξέρουμε όμως πως έχασε τη ζωή της, όταν ήταν 30 χρονών, ενώ ήταν ήδη σύντροφος της ζωής του Zumbi.

Ξέρουμε επίσης με ακρίβεια τα ονόματα των τριών γιων, που απέκτησε με τον Zumbi: Είναι οι Motumbo, Αρμόδιος και Αριστογείτων. Οι δύο τελευταίοι πήραν το όνομά τους από τους δύο διάσημους τυραννοκτόνους της αρχαίας Αθήνας,

Ξέρουμε ακόμη και πώς έχασε τη ζωή της η Dandara: Ρίχτηκε στην άβυσσο ενός λατομείου, για να μην πέσει ζωντανή στα χέρια των λευκών, μετά από μάχη.

Η επίσημη Ιστορία, η Ιστορία που γράφεται από τους νικητές, στάθηκε άσπλαχνη με τη μαύρη ηγέτιδα των εξεγερμένων. Εκείνα τα χρόνια οι γυναίκες μετρούσαν ελάχιστα στα «πολιτισμένα» κράτη, και οι μαύρες γυναίκες, που η θέση τους «έπρεπε» να είναι στην κουζίνα, στο χωράφι και στο κρεβάτι του αφέντη, δεν είχαν την παραμικρή αξία ως προσωπικότητες.

Έτσι, οι χρονογράφοι της εποχής τσιγκουνεύτηκαν πολύ τις αναφορές τους για την Dandara.

Ευτυχώς όμως, όσα δεν διέσωσαν οι γραπτές πηγές, τα κράτησε φυλαγμένα γερά η προφορική παράδοση, τα τραγούδια και οι θρύλοι των μαύρων. H Dandara ήταν ο τρόμος των καταπιεστών, αλλά και η οργανώτρια του quilombo, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη μεταλλουργία. Οι επαναστατημένοι μαύροι χρειάζονταν απελπισμένα μεταλλικά εργαλεία και για τη μάχη, αλλά και για την καλλιέργεια των ελεύθερων χωραφιών.

Η Dandara σήμαινε φροντίδα για τους ανήμπορους, τους άρρωστους, τους γέρους και τα παιδιά. Αλλά σήμαινε και την ηγέτιδα στην πρώτη γραμμή της μάχης απέναντι στα εκστρατευτικά σώματα των Πορτογάλων.

Κι αν λέμε σήμερα ότι ο Zumbi ήταν ο μαύρος Σπάρτακος στη Βραζιλία του 17^ου αιώνα, συγκρίσιμη ιστορική μορφή με την Dandara δεν υπάρχει.

Αν γίνουν περισσότερα πράγματα γνωστά για την capoeira, για τα τραγούδια και τις παραδόσεις περηφάνιας των μαύρων και των ‘από τα κάτω’ γενικότερα της Βραζιλίας, τότε ίσως μια μέρα το Dandara θα είναι συνώνυμο της γυναικείας χειραφέτησης και ηγεσίας, της εμμονής στην απελευθέρωση των καταπιεσμένων, αλλά και της απόλυτης ανάληψης της ευθύνης για να επιτευχθούν όλα αυτά στο σήμερα!

ΤΕΡΕΖΑ ΝΤΖΙ ΜΠΕΝΓΚΕΛΑ

Στη Λατινική Αμερική και στην Καραϊβική, η 25^η Ιούλη είναι αφιερωμένη στις μαύρες γυναίκες και στον αγώνα τους για ίσα δικαιώματα.

Πρόκειται για τη μέρα μνήμης για την επαναστάτρια Τερέζα ντε Μπενγκέλα, ηγέτιδα των εξεγερμένων μαύρων σκλάβων και των ιθαγενών τον 18ο αιώνα στο Quilombo (απελευθερωμένη περιοχή) του Quariterê, στη σημερινή Πολιτεία Μάτο Γκρόσσο της Βραζιλίας.

Η Τερέζα επέδειξε εξαιρετική ευφυΐα και πυγμή και παρά τις λιγοστές δυνάμεις, που διέθετε το μικρό αυτό quilombo κατάφερε να το κρατήσει, για δύο ολόκληρες δεκαετίες, ως καταφύγιο των μαύρων σκλάβων, που δραπέτευαν από τους δουλοκτήτες.

Η Τερέζα έπεσε νεκρή επικεφαλής των μαχητ(ρι)ών του quilombo το 1770, πολεμώντας με πείσμα τον στρατό των Πορτογάλων αποικιοκρατών.

Προς τιμή της το 1992, η πρώτη συνάντηση μαύρων γυναικών της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής στον Άγιο Δομίνικο όρισε τη μέρα μνήμης της ως μέρα αφιερωμένη στον αγώνα όλων των μαύρων γυναικών για την ισότητα και τη χειραφέτηση.

ΛΟΥΪΖΑ ΜΑΪΝ

Πρόκειται για μια γυναίκα-θρύλο. Γεννήθηκε στις αρχές του 19^ου αιώνα στην Αφρική και νωρίς πουλήθηκε σκλάβα στις φυτείες της Βραζιλίας. Απέκτησε την ελευθερία της και άρχισε να κερδίζει τα προς το ζην πουλώντας φρούτα σε πάγκο στους δρόμους. Παρά το όνομά της, ποτέ δεν δέχτηκε να βαπτιστεί χριστιανή. Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις ήταν μουσουλμάνα, ενώ σύμφωνα με άλλες υπήρξε ιέρεια της θρησκείας των Γιουρούμπα της Αφρικής. Γυναίκα προικισμένη με εξαιρετική ευφυία, ηγετικές ικανότητες και οργανωτικό μυαλό. Πήρε μέρος σε όλες τις εξεγέρσεις μαύρων σκλάβων τον 19^ο αιώνα στη Βραζιλία. To 1835 ήταν ηγετική μορφή στην περίφημη εξέγερση των Μαλέ στο Σαλβαντόρ της Μπαΐα.

Η Λουίζα, αν η εξέγερση είχε πετύχει, θα γινόταν η ηγέτιδα της απελευθερωμένης από τους λευκούς Μπαΐα. Όμως, η Ιστορία είναι σκληρή με τους ηττημένους. Κανείς δεν ξέρει πώς τέλειωσε τη ζωή της η Λουΐζα Μάϊν. Υπάρχει η φήμη πως κρατήθηκε για χρόνια στη φυλακή, για να απελαθεί σε μεγάλη ηλικία στην πορτογαλική αποικία της Αγκόλα, όπου χάθηκαν τα ίχνη της. Όμως το πιο πιθανό είναι να είχε το ίδιο τέλος στη φυλακή με τους υπόλοιπους ηγέτες της εξέγερσης.   

Άλλες ηρωικές μορφές

Στα όρια του μύθου, υπάρχουν αφηγήσεις στην capoeira για ηρωικές γυναίκες, που ξεπερνούσαν τα συνηθισμένα μέτρα. Ενδεικτικά αναφέρουμε τη Maria Doze Homens (Μαρία-Δώδεκα Άντρες), που εμφανίζεται σε μια σειρά αφηγήσεις. Σύμφωνα με τον mestre Pastinha ήταν μια γυναίκα, στις αρχές του 20^ου αιώνα, που της άρεσε να παίζει capoeira στους δρόμους του Σαλβαντόρ της Μπαΐα και να πίνει το ποτό της σε μια ταβέρνα, όταν μια μέρα η αστυνομία επιχείρησε να τη συλλάβει για ανάρμοστη συμπεριφορά. Όπως αναφέρει με θαυμασμό ο Pastinha, η Μαρία κατάφερε μόνη της να σαπίσει στο ξύλο δώδεκα αστυνομικούς πριν έρθουν ενισχύσεις και καταφέρουν να τη συλλάβουν.

Άλλη μια γυναικεία φιγούρα, που εμφανίζεται συχνά στα τραγούδια της capoeira, είναι η Maria Bonita (Μαρία η όμορφη), για την οποία τουλάχιστον έχουν σωθεί φωτογραφίες και λίγα μέτρα κινηματογραφικών καρέ. Ήταν, μαζί με τον σύντροφό της Lampião, διαβόητο ζευγάρι cangaceiros, ανελέητων ληστών και δολοφόνων στις βραζιλιάνικες ερημικές εκτάσεις του Νορντέστε (Βορειοανατολική Βραζιλία), το σερτάου.

Ο ιστορικός Έρικ Χόμπσμπαουμ σημειώνει πως οι περισσότεροι cangaceiros, είτε από αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης είτε απλά για να εξασφαλίσουν τη βοήθεια των χωρικών, μοίρασαν μέρος ή και το σύνολο της λείας τους στους φτωχούς.

Ο Lampião και η Μαρία η Όμορφη δεν είχαν καμία σχέση με τέτοιες πρακτικές. Και όμως, είναι οι μορφές, που περισσότερο τραγουδήθηκαν στην capoeira, ακόμη και από τον Ζουμπί και τη Νταντάρα. Ο λόγος είναι προφανής.

Ο Lampião και η Maria Bonita, σε επανειλημμένες συγκρούσεις με την έφιππη χωροφυλακή της Βραζιλίας, συνέτριψαν ξανά και ξανά με ελάχιστες δυνάμεις, όλες τις μονάδες, που στάλθηκαν εναντίον τους. Μέχρι την τελευταία μάχη, στην οποία έπεσαν νεκροί όλα τα μέλη της συμμορίας. Ο Χόμπσμπαουμ αναφέρει μια περίπτωση που ο Lampião μόνος του έστησε ενέδρα σε 90 έφιππους χωροφύλακες και τους λιάνισε ατιμωτικά.

Έτσι, τραγουδώντας αυτό το θρυλικό ζευγάρι, ο μαύρος πληθυσμός και οι φτωχοί της Βραζιλίας κυρίως υμνούν τον εχθρό των καταπιεστών τους, των πλούσιων και της αστυνομίας τους.

Και μιλώντας για γυναίκες θρύλους της capoeira, αξίζει να κάνουμε μνεία και στις άλλες θηλυκότητες.

Στην αντίληψή μου έπεσε η περίπτωση του Ζουάου Φρανσίσκου ντου Σάντους. Ήταν  εξαιρετικός καποειρίστας και ντραγκ περφόρμερ στο Ρίο ντε Ζανέιρο, που έμεινε περισσότερο γνωστός με το όνομα Madame Satã (Γυναίκα Σατανάς). Υπήρξε διάσημος τόσο για την άστατη και μποέμικη ζωή του, όσο και για τις επικές μάχες που είχε δώσει στους δρόμους του Ρίο με την αστυνομία, από την οποία δραπέτευε σχεδόν πάντα χάρη στο απαράμιλλο μαχητικό στυλ του. Η ζωή του/της έδωσε έμπνευση και στη δημιουργία της ομώνυμης ταινίας Madame Satã 2002.

“Capoeira é pra homem, menino e mulher”

“Η capoeira είναι για τον άντρα, το παιδί και τη γυναίκα” – mestre Pastinha 

Οι πρώτοι δάσκαλοι, που πέτυχαν να κάνουν νόμιμη τη διδασκαλία της capoeira στη Βραζιλία, οι mestre Bimba και Pastinha, δεν παρέλειψαν ο πρώτος να τη διδάξει στις κόρες του και ο δεύτερος να στηρίξει όσο μπορούσε περισσότερες κοπέλες να μάθουν την τέχνη.

Αυτή η στάση είναι πιο σημαντική από όσο δείχνει με μια πρώτη ματιά. Επειδή στη Βραζιλία ειδικά, ο σεξισμός και οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών έχουν πολύ μεγάλο βάθος. Τόσο στην κοινωνία όσο και στο κράτος.

Χαρακτηριστικά, μέχρι και το 1979, απαγορευόταν στις γυναίκες και τα κορίτσια στη Βραζιλία να προπονούνται στο ποδόσφαιρο, επειδή θεωρούνταν υπερβολικά δυναμικό άθλημα, επικίνδυνο «να τραυματίσει τη γυναικεία υπόσταση».

Στην capoeira, από όσο γνωρίζουμε, δεν υπήρξε τέτοια απαγόρευση. Όμως, ήταν εξαιρετικά δύσκολο τα πρώτα χρόνια να υπάρξει ικανός αριθμός γυναικών και κοριτσιών αθλουμένων στην capoeira.

Ακόμη και σήμερα, είναι πολύ πιο εύκολο να συναντήσεις κοπέλες να αθλούνται στην capoeira στο εξωτερικό, παρά στην ίδια τη Βραζιλία. Στο εξωτερικό, οι άνθρωποι που έχουν την ευκαιρία να ασχοληθούν με την capoeira είναι συνήθως ένα νεανικό κοινό, πολύ συχνά φοιτητικό, χωρίς μεγάλες υποχρεώσεις και, τις περισσότερες φορές, με μεσαία εισοδήματα. Έτσι συχνά άντρες και γυναίκες συμμετέχουν στα μαθήματα της capoeira, χωρίς πολύ μεγάλη διαφορά μεταξύ τους στις υποχρεώσεις και τις κοινωνικές προκαταλήψεις. 

Αντίθετα στη Βραζιλία, η capoeira είναι ένα πολύ περισσότερο λαϊκό παιγνίδι. Πολλές σχολές διδάσκουν λίγο-πολύ μόνιμα σε πάρκα, πλατείες, στα πρώην σκλαβοπάζαρα, που θεωρούνται ιστορικοί τόποι μνήμης για την capoeira.

Αλλά και οι Academias, οι σχολές της capoeira που έχουν συγκεκριμένη στέγη και διεύθυνση, είναι κατά κανόνα εξαιρετικά ταπεινά και ανεπαρκή κτίρια, χωρίς ιδιαίτερο εξοπλισμό και άνετους χώρους για προπονήσεις. Η capoeira στη Βραζιλία απευθύνεται κυρίως σε όσους και όσες δεν έχουν να πληρώσουν συνδρομές σε κανονικά γυμναστήρια και να αγοράσουν κανονικό αθλητικό εξοπλισμό.

Όμως, μέσα στους πιο φτωχούς από τους φτωχούς, οι πλέον αδικημένοι είναι πάντα οι γυναίκες και τα κορίτσια. Έχουν συνήθως όλο το βάρος της δουλειάς του σπιτιού, μαζί με το μεροκάματο και επιπλέον τη φροντίδα και την ανατροφή των παιδιών. Δίπλα σε αυτά, πολύ συχνά, οι γυναίκες και τα κορίτσια που θέλουν να ασχοληθούν με την capoeira, έχουν να αντιμετωπίσουν και τις απαγορεύσεις της οικογένειας και των ερωτικών συντρόφων τους, αλλά και τη χλεύη της γειτονιάς.

Όπως το διατύπωσε μια καθηγήτρια πανεπιστημίου στο Σαλβαντόρ της Μπαΐα: «Οι γυναίκες που θέλουν να είναι και καποεϊρίστριες, έχουν να αντιμετωπίσουν έναν άθλο. Κάθε μέρα πρέπει να αγωνιστούν και να νικήσουν ένα άγριο λιοντάρι για να τα καταφέρουν. Και την επόμενη μέρα έχουν να παλέψουν ξανά από την αρχή».

Όσο η φροντίδα του σπιτιού, των παιδιών και των ηλικιωμένων θα θεωρείται γυναικεία ευθύνη και όχι απλήρωτη εργασία, όσο δεν υπάρχει ιδιαίτερη φροντίδα για να ελαφρώσει το πολλαπλό φορτίο των γυναικών, η θέση της γυναίκας στην capoeira θα βελτιώνεται με σκληρή προσπάθεια και πολύ μικρά βήματα μπροστά.  

Και όσο και αν μια σειρά mestres και οι λίγες mestras προσπαθούν να ενθαρρύνουν κοπέλες και γυναίκες από τη μια και να απαλείψουν σεξιστικές προκαταλήψεις από την άλλη, τα πράγματα συχνά θα θυμίζουν εκείνους τους πικρούς στίχους:

 Pra minha mãe ta me chamando

Ó que vida de mulher

Quem toca pandeiro é homem

Quem bate palmas é mulher

«H μάνα μου φωνάζει:

Α, τι ζωή είναι αυτή για μια γυναίκα.

Αυτός που δίνει τον ρυθμό είναι ο άντρας

Αυτή που ακολουθεί χτυπώντας παλαμάκια είναι η γυναίκα». 

Επίλογος

Η capoeira είναι μια παράδοση, ένα άθλημα και ένα περιβάλλον που απαιτεί δέσμευση, συνεχή τριβή και αρκετό χρόνο. Και ανταποδίδει αυτή τη θυσία στο πολλαπλάσιο στους άντρες και στις γυναίκες, που συμμετέχουν, προσφέροντας ζωντάνια, ευλυγισία, δύναμη και προπάντων ευφυία και στρατηγική σκέψη.

Η capoeira είναι μια μορφή πάλης και άθλησης, που δεν έχει την παραμικρή απολύτως σχέση με fair play. Γεννήθηκε μέσα σε συνθήκες ταπεινωτικής σκλαβιάς και εξουθένωσης. Οι μαύροι σκλάβοι, που προσπαθούσαν να απελευθερωθούν από τους αφέντες τους, έπρεπε να χρησιμοποιήσουν πονηριά και δύναμη για να σπάσουν τις αλυσίδες τους και να καταφύγουν στη ζούγκλα μακριά από τους δυνάστες τους. Και χρησιμοποιούσαν το μυαλό τους και τις αφρικάνικες παραδόσεις τους για να διεκδικήσουν τον χώρο τους, να φτιάξουν ένα καταφύγιο στον χρόνο μέσα στη roda, να οργανώσουν το πνεύμα τους και τελικά να προετοιμάσουν τη φυγή τους.

Σε μεγάλο βαθμό αυτές  οι αρχές κυκλοφορούν και σήμερα μέσα στο περιβάλλον της capoeira. Και οι γυναίκες, τα κορίτσια αλλά και οι άλλες θηλυκότητες, οι μόνιμοι μαύροι σκλάβοι της ανθρώπινης Ιστορίας, έχουν ανάγκη και τις αξίες και τις δεξιότητες της capoeira στην πάλη τους για την απελευθέρωση.

Και είναι υπόθεση τιμής για κάθε άνθρωπο της capoeira να στηρίξει με κάθε τρόπο τη γυναικεία συμμετοχή και ανάδειξη σε θέσεις δασκάλων στην παράδοσή μας. Αν δεν το κάνουμε, έχουμε μάλλον κρατήσει ελάχιστα επιδερμικά πράγματα από το πολιτιστικό φορτίο της capoeira. Όποιες και αν είναι οι ικανότητές μας στις προπονήσεις και στις rodas.

*Το άρθρο είναι η παρουσίαση του αντίστοιχου θέματος στη διαδικτυακή πλατφόρμα Zoom Zoom Zoom των δασκάλων της capoeira στην Ελλάδα Malandro, Farofa και Falcao, στο πλαίσιο γνωριμίας των εκπαιδευόμενων με την κουλτούρα και την παράδοση της capoeira. Η παρουσίαση έγινε την Παρασκευή 8 Μάη 2020.