Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος
«Παρακολουθούσα τις δραστηριότητές του (εννοεί: του Τρότσκι) για ένα διάστημα. Είναι η διαβολική διάνοια της Ρωσίας και είναι πολύ καλό το γεγονός ότι ο Στάλιν τον έχει βάλει στη θέση του».
(Ο Τσώρτσιλ το 1936, απευθυνόμενος στον σοβιετικό πρεσβευτή Ιβάν Μάϊσκι στο Λονδίνο, ενώ είχαν μόλις ξεκινήσει οι περίφημες Δίκες της Μόσχας)
Ήταν ο άνθρωπος που συγκέντρωσε στο πρόσωπό του το αβυσσαλέο μίσος των αρχουσών τάξεων όλου του πλανήτη και ταυτόχρονα τη δολοφονική μανία της σταλινικής γραφειοκρατίας στη Ρωσία. Ο Λέων Τρότσκι, αφοσιωμένος επαναστάτης σε όλη του τη ζωή, είχε προλάβει να δράσει ως ηγέτης σε δύο επαναστάσεις στη Ρωσία. Το 1905 και το 1917. Υπήρξε και στις δυο πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Στη δεύτερη ήταν ο συναρχηγός, μαζί με τον Λένιν, του κόμματος των μπολσεβίκων που ανέτρεψε το καπιταλιστικό καθεστώς και έβγαλε τη Ρωσία από το σφαγείο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ο Τρότσκι υπήρξε ο ιδρυτής του Κόκκινου Στρατού της νεαρής σοβιετικής δημοκρατίας. Ο νεαρός Εβραίος διανοούμενος, που δεν είχε πιάσει στη ζωή του όπλο, κατάφερε να γίνει ο στρατηλάτης που συνέτριψε τους λευκοφρουρούς αντεπαναστάτες και τους 14 στρατούς ξένων χωρών – η Ελλάδα ήταν μία από αυτές – που εισέβαλλαν στη Ρωσία για να ανατρέψουν την επανάσταση.
Κυνηγημένος σε όλον τον πλανήτη
Ο κομμουνιστής που βρέθηκε επικεφαλής της «εφόδου στον ουρανό», όταν η επανάσταση μεσουρανούσε, ήταν φυσικό και επόμενο να μη χωρά στη Ρωσία του εκφυλισμού και της ανόδου της γραφειοκρατίας στην εξουσία. Ο Τρότσκι ηγήθηκε της αριστερής αντιπολίτευσης που στηλίτευε τα προνόμια και τον αυταρχισμό της γραφειοκρατίας και ζητούσε επιστροφή στις αρχές της οκτωβριανής επανάστασης. Ακολούθησε, μαζί με τη σύντροφο της ζωής του Ναταλία και τον γιο του Σεντώφ, τη μοίρα των αντιπολιτευόμενων κομμουνιστών, στην εξορία στην Άλμα Άτα του Καζακστάν. Απελάθηκε από τη Σοβιετική Ένωση το 1929 και του αφαιρέθηκε η σοβιετική υπηκοότητα.
Μέχρι το 1940 ο Τρότσκι θα παραμείνει ο άνθρωπος χωρίς διαβατήριο. Ο επαναστάτης, που καμία χώρα δεν του χορηγούσε νομιμοποιητικά έγγραφα και μόνιμο άσυλο. Ζώντας προσωρινά στην Τουρκία, στη Νορβηγία και τη Γαλλία σε συνθήκες αστυνομικών περιορισμών και απομόνωσης, ο Τρότσκι πέτυχε να βρει διαμονή στο Μεξικό, όπου πέρασε τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής του. Πριν δολοφονηθεί.
Οι δυσκολίες και οι περιορισμοί της εξορίας, η έλλειψη πόρων και η πλήρης αβεβαιότητα όπου ζούσε ο ίδιος και η οικογένειά του, δεν εμπόδισαν τον Τρότσκι από το έργο της ζωής του.
Από τη μια, ο Τρότσκι έγραψε, ακριβώς τα χρόνια της εξορίας, τα καλύτερα και πιο δυνατά από τα πολιτικά και ιστορικά έργα του. Η «Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης», η ανάλυσή του στην «Προδομένη Επανάσταση» για τον χαρακτήρα του σταλινικού καθεστώτος, καθώς και τα κείμενά του για τη Γερμανία, τη Γαλλία και την ανάγκη να αντιταχθεί μέτωπο όλων των εργατικών κομμάτων και της Αριστεράς κατά του φασισμού, όπως και πολλά άλλα κείμενα, είναι μνημειώδη έργα με επικό ύφος και βαθύ περιεχόμενο που κάθε άλλο παρά έχουν χάσει την αξία τους ως σήμερα.
Από την άλλη, παρά τις συνθήκες απομόνωσης και την παγκόσμια εκστρατεία συκοφαντιών της ρωσικής γραφειοκρατίας και των σταλινικών κομμάτων σε κάθε χώρα, ο Τρότσκι μπόρεσε να πιάσει επαφή με συντρόφους και συντρόφισσες σε μια σειρά χώρες σε όλον τον κόσμο, επιχειρώντας να δέσει το νήμα της Τετάρτης Διεθνούς, της παγκόσμιας επαναστατικής οργάνωσης που θα συνέχιζε την παράδοση των μπολσεβίκων.
Η αλληλογραφία του Τρότσκι με δεκάδες πολιτικές ομάδες ανά τον πλανήτη και εκατοντάδες συντρόφους και φίλους στα χρόνια της εξορίας του, απαιτούσαν μια συνεχή μελέτη της πολιτικής κατάστασης σε κάθε χώρα. Γι’ αυτό και μέχρι σήμερα αυτές οι επιστολές, ποτισμένες πολύ συχνά με καυστικό ύφος, αλλά πάντοτε πλούσιες σε διεισδυτικές και ευφυείς παρατηρήσεις, είναι θησαυρός που αξίζει ατόφιο χρυσάφι και παίρνουν επάξια θέση δίπλα στα άλλα κείμενα του συγγραφέα.
Όμως το πιο εκπληκτικό είναι πως όλα αυτά τα έργα με το απαράμιλλο ύφος γράφτηκαν ενώ η σταλινική γραφειοκρατία εξόντωνε τον έναν μετά τον άλλο εκατοντάδες χιλιάδες συντρόφους και συντρόφισσες στη Ρωσία και στον κόσμο. Ανάμεσά τους και όλους σχεδόν τους κοντινούς και μακρινούς συγγενείς του Τρότσκι. Η πρώην σύζυγός του Αλεξάνδρα Σοκολόφσκαγια και τα τέσσερα παιδιά του (δύο που απέκτησε με την Αλεξάνδρα και δύο με τη Ναταλία) ήταν μεταξύ των θυμάτων. Από όλη την οικογένεια του Τρότσκι επιβίωσε μόνο η συντρόφισσά του Ναταλία και ο εγγονός του Εστέμπαν από την πλευρά της Αλεξάνδρας.
Όπως έγραψε ο Τρότσκι: «Η ζωή δεν είναι μια εύκολη υπόθεση… Δεν μπορείς να τα βγάλεις πέρα χωρίς να υποταχτείς. Εκτός αν έχεις μπροστά σου μια μεγάλη ιδέα που να σε υψώνει πάνω από την προσωπική αθλιότητα, πάνω από την αδυναμία, πάνω από κάθε είδος προδοσίας και ποταπότητας».
«Νομίζω ότι αυτήν τη φορά τα κατάφεραν» (Τρότσκι, λίγα λεπτά πριν σβήσει, την 21 Αυγούστου 1940)
Ο Στάλιν μπόρεσε τελικά να τον «βάλει στη θέση του» τον ιστορικό ηγέτη του Κόκκινου Στρατού μια για πάντα στις 20 Αυγούστου 1940. Ένας πράκτορας των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών, που κατάφερε να προσεγγίσει το περιβάλλον του Τρότσκι, επιτέθηκε στον εξόριστο επαναστάτη με ορειβατική αξίνα. Μέσα στο σπίτι του, στο Κογιοακάν του Μεξικού. Ήταν η δεύτερη δολοφονική απόπειρα μέσα σε τρεις μόλις μήνες. Την επόμενη μέρα, ο Τρότσκι κατέληξε εξαιτίας των τραυμάτων του.
Όμως «η ανταπόδοση της Ιστορίας είναι πιο σκληρή από την εκδίκηση και του πιο ισχυρού Γενικού Γραμματέα», είχε προλάβει να γράψει ο Τρότσκι. Το δημιούργημα της γραφειοκρατίας, το θηριώδες σταλινικό ρωσικό κράτος κατέρρευσε με πάταγο, μαζί τους δορυφόρους του, πενήντα χρόνια μετά από τη δολοφονία του Τρότσκι. Τα σταλινικά κόμματα ανά τον κόσμο περνούν αθεράπευτη κρίση και βρίσκονται στις περισσότερες περιπτώσεις σε πολιτική και ιδεολογική διάλυση.
Οι ομαδοποιήσεις που αναφέρονται στην παράδοση του Τροτσκισμού διαθέτουν σήμερα σαφώς ένα πολύ μεγαλύτερο ανθρώπινο δυναμικό από τις ελάχιστες χιλιάδες μέλη της Τετάρτης Διεθνούς στα χρόνια του Τρότσκι. Αλλά είναι ξεκάθαρο πως σε καμιά περίπτωση δεν μιλάμε για μαζικές επαναστατικές οργανώσεις, συγκρίσιμες με τους μπολσεβίκους, έστω και στην πιο αδύνατη στιγμή τους.
Η κληρονομιά του τροτσκισμού
Όμως η σημασία του τροτσκιστικού ρεύματος στην Ιστορία της Αριστεράς ξεπερνά κατά πολύ το μέγεθός του. Ο τροτσκισμός δεν είναι μονάχα άλλη μια από τις πολλές και διάφορες εκδοχές της κομμουνιστικής Αριστεράς, που απλώς έχει εκείνες ή τις άλλες εμφάσεις και καταβολές.
Ο τροτσκισμός είναι ο μαρξισμός που όρθωσε το ανάστημά του απέναντι στη σταλινική γραφειοκρατία. Αυτό δεν ήταν απλά μια διαμάχη σε αμφιθέατρα και σε κομματικά συνέδρια. Οι τροτσκιστές αντιμετώπισαν τις Δίκες της Μόσχας, τα γκουλάκ στη Σιβηρία και τα εκτελεστικά αποσπάσματα. Και πλήρωσαν τεράστιο φόρο αίματος, μέσα και έξω από τη Ρωσία του Στάλιν.
Ο Τρότσκι διέσωσε τη μαρξιστική θεωρία από τον απόλυτο διασυρμό. Χωρίς αυτόν ο μαρξισμός θα είχε καταντήσει ιησουίτικη απολογητική της σταλινικής αντεπανάστασης. Θα ήταν το ευαγγέλιο, αλλά και η στολή παραλλαγής μιας τάξης παρασιτικής και άξεστης. Της τάξης που συνέτριψε την επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 και έπνιξε στο αίμα την επαναστατική πρωτοπορία και όλη την εργατική τάξη στις Δίκες της Μόσχας.
Σήμερα, μετά την πανωλεθρία και την κατάρρευση των σταλινικών καθεστώτων, δεν μπορείς να μιλήσεις για την επανάσταση και τον σοσιαλισμό χωρίς να στηριχτείς στις ιδέες και στα γραπτά του Τρότσκι. Ο Ισαάκ Ντώυτσερ, βιογράφος του Τρότσκι, τον περιγράφει ως τον «νόμιμο διάδοχο του κλασικού μαρξισμού». Δεν υπάρχει η παραμικρή υπερβολή σε αυτή τη διατύπωση.
«Ποτέ δεν λες η μοίρα πως σε αδίκησε, μα μόνο η Ιστορία αλλιώς σου μίλησε»
Όταν δολοφονήθηκε ο Τρότσκι, η ολιγάριθμη οργάνωση της 4ης Διεθνούς έμεινε με τις γραπτές παρακαταθήκες του εμπνευστή της. Όμως δεν ήταν εύκολο να αντιμετωπίσει μόνο με αυτές τη σκληρή πραγματικότητα που είχε προκύψει από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο μεταπολεμικός κόσμος δεν είχε καμία σχέση με τις προβλέψεις του Τρότσκι.
Η Ρωσία του Στάλιν δεν είχε καταρρεύσει ούτε από τα δεξιά, εξαιτίας της κοινωνικής αντεπανάστασης, ούτε από τα αριστερά, εξαιτίας της πολιτικής επανάστασης της εργατικής τάξης, σύμφωνα με την κλασική τροτσκιστική διατύπωση. Αντίθετα, ο σταλινισμός επεκτάθηκε και σε μια σειρά άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Σε λίγο θα ακολουθήσει η κινεζική επανάσταση, η βιετναμέζικη και η κουβανική. Παντού θα τεθούν επικεφαλής σταλινικά κόμματα, που θα φτάσουν στην εξουσία με την εργατική τάξη απαθή και στο περιθώριο των γεγονότων. Ακολουθώντας την τροτσκιστική ορθοδοξία, αυτά τα καθεστώτα θα έπρεπε να είναι κάποιου είδους «εκφυλισμένα» ή «παραμορφωμένα εκ γενετής» εργατικά κράτη.
Αλλά μπορούσαν να υπάρξουν κάποιας μορφής εργατικά κράτη, έστω και «παραμορφωμένα», χωρίς τη δράση της εργατικής τάξης; Και, αν ο σταλινισμός μπορούσε να καθοδηγήσει επαναστάσεις, έστω με γραφειοκρατικό και κακό τρόπο, τότε τι χρειαζόταν η ανεξάρτητη δράση της εργατικής τάξης και η ξεχωριστή οργάνωση της 4ης Διεθνούς; Και αν η Ιστορία χρησιμοποιεί ως υποζύγιο και όχι ως καταλύτη τις εργατικές μάζες, τότε δεν είναι λάθος από τη βάση της όλη η θεωρία του μαρξισμού που ισχυρίζεται πως «η απελευθέρωση της εργατικής τάξης είναι έργο της ίδιας»;
Έτσι, οι επίγονοι του Τρότσκι βρέθηκαν μπροστά σε ερωτήματα και διλήμματα, που απαιτούσαν γενναία επανεξέταση των συμπερασμάτων του εμπνευστή τους και γενικότερα μια σοβαρή στάση απέναντι στη μαρξιστική θεωρία.
Οι περισσότερες από τις ομαδοποιήσεις που προέκυψαν μέσα από τους κόλπους της 4ης Διεθνούς διέσωσαν, άλλη λιγότερα κι άλλη περισσότερα, στοιχεία της τροτσκιστικής παράδοσης, αλλά σπάνια κατάφεραν να κρατήσουν «την καρδιά και το μυαλό» του Τρότσκι. Ο ίδιος, όσο ζούσε, συχνά επανεξέταζε τις θεωρίες του και δεν δίσταζε να πετάξει στην άκρη συμπεράσματα και εικασίες που δεν είχαν δικαιωθεί από την πραγματικότητα.
Και το ζήτημα πάνω στο οποίο κάθε λίγα μόλις χρόνια ο Τρότσκι άλλαζε ριζικά άποψη, ήταν αυτό της φύσης της σταλινικής γραφειοκρατίας. Επρόκειτο για καινούργιο κοινωνικό φαινόμενο, που πρώτος ο Τρότσκι επιχείρησε την ανατομή του με τα εργαλεία του μαρξισμού. Και ενώ στην αρχή της κόντρας του με τον σταλινισμό επιχειρηματολογούσε πως το γραφειοκρατικό καθεστώς μπορούσε να μεταρρυθμιστεί ειρηνικά και το κομμουνιστικό κόμμα να κερδηθεί ξανά από τα μέλη του, ο Τρότσκι κατέληξε στα τελευταία χρόνια της ζωής του να επιμένει πως ο σταλινισμός θα ανατραπεί από την εργατική τάξη μόνο με τη βία και με ανεξάρτητη -και παράνομη- επαναστατική καθοδήγηση.
Ο ίδιος ο Τρότσκι πίστευε πως ο απόλυτος και τελικός κριτής της φύσης του σταλινικού καθεστώτος θα είναι ο επερχόμενος πόλεμος. Ο πόλεμος ήρθε και ανέτρεψε ολοκληρωτικά τις προβλέψεις του ιδρυτή της 4ης Διεθνούς. Μπορούσε το καθήκον της εξαγωγής συμπερασμάτων από τη συγκλονιστική αυτή δοκιμασία να περιμένει;
Η ίδια η κεντρική θέση του Τρότσκι για τη φύση του σταλινικού καθεστώτος θα έπρεπε να επανεξεταστεί εκ θεμελίων. Αυτό θα έκανε και ο ίδιος, αν ζούσε. Όσο και αν η ισχυρογνωμοσύνη είναι συχνά χαρακτηριστικό των αρχηγών, ο Τρότσκι δεν καταδεχόταν ποτέ να μπει στο δίλημμα «ή στραβός είναι ο γιαλός ή στραβά αρμενίζουμε». Σαν καλός καπετάνιος προτιμούσε να επανεξετάζει ξανά και ξανά την πορεία του, παρά να ρίξει το πλοίο στα βράχια.
Εδώ ακριβώς είναι που μια σειρά αγωνίστ(ρι)ες του τροτσκιστικού ρεύματος επιχείρησαν να διασώσουν τον τροτσκισμό εξετάζοντας κριτικά τη θεωρία του Τρότσκι για το εκφυλισμένο εργατικό κράτος στη Ρωσία. Και κάποιοι/ες κατέληξαν νωρίς στην εκτίμηση πως η σταλινική Ρωσία και τα κράτη-δορυφόροι της Ανατολικής Ευρώπης είναι ξεκάθαρα κράτη κρατικοκαπιταλιστικά. Και άρα, αυτό που θα πρέπει να γίνει είναι εργατική κοινωνική επανάσταση σε Ανατολή και Δύση.
Αξίζει να δούμε πως η πρώτη συντρόφισσα που κατέληξε σε αυτά τα συμπεράσματα ήταν η Ναταλία Σέντοβα, η σύντροφος της ζωής του Τρότσκι. Η Ναταλία αποχώρησε από την 4η Διεθνή με ένα συγκλονιστικό κείμενο, το οποίο έχουμε ήδη δημοσιεύσει στην ιστοσελίδα μας. Λίγο μετά την αποχώρησή της, θα διατυπώσει την άποψη πως η Ρωσία του Στάλιν είναι κρατικός καπιταλισμός.
Αλλά εδώ θα πρέπει να ξεκινήσει μια άλλη συζήτηση. Επειδή ο μόνος τρόπος για να τιμήσουμε στην πράξη τους νεκρούς ηγέτες μας, είναι, όπως το διατύπωσε ο ίδιος ο Λένιν, «να τους υμνούμε λιγότερο και να τους μελετούμε περισσότερο».
Η ΚΟΚΚΙΝΗ 