Το «1905» του Τρότσκι κυκλοφορεί

πρώτη φορά στα ελληνικά

Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος

Φέτος, το 2021 κυκλοφόρησε, για πρώτη φορά στα ελληνικά, το έργο του Λέοντα Τρότσκι «1905». Πρόκειται για ένα βιβλίο ξεχωριστής αξίας, που θα πρέπει να το προμηθευτεί και να το μελετήσει αφοσιωμένα κάθε αγωνίστρια και κάθε αγωνιστής της Αριστεράς, κάθε άνθρωπος που συμμετέχει ενεργά στα κινήματα. Διότι το έργο αυτό του Τρότσκι σε εισάγει με εκπληκτική ενάργεια και ιδιοφυή γραφή στην τέχνη –αλλά και την επιστήμη- της εξέγερσης. Καθεμιά και καθένας που δεν προσδοκά από τη ζωή του μονάχα την κοινωνική διαμαρτυρία και την αντίσταση απέναντι στα αφεντικά, αλλά ζει για την εξέγερση και την υπερίσχυση των από τα κάτω. Καθένας και καθεμιά που θεωρεί την εργατική επανάσταση ως την πατρίδα του στον χρόνο, έχει να γνωρίσει σε βάθος και να αφομοιώσει αυτό το βιβλίο και τις ιδέες που αναπτύσσει.

Το «1905» κυκλοφόρησε την πρώτη και τη δεύτερη δεκαετία του 20^ου αιώνα, στη Γερμανία πρώτα και κατόπιν στην επαναστατημένη Ρωσία του 1917. Και συνέβαλε πολύ στη διαμόρφωση πολλών επαναστατ(ρι)ών στις δύο αυτές χώρες, όπως και στην Πολωνία, πατρίδα της Ρόζας Λούξεμπουργκ και του Λέο Γιόγκισες.

Ταυτόχρονα, πρόκειται για βιβλίο που, στη διαδικασία της συγγραφής του, έπλασε και σφυρηλάτησε ως θεωρητικό μαρξιστή τον ίδιο τον συγγραφέα. Ο Τρότσκι τέλειωσε τη συγγραφή του 1905 τη χρονιά του 1908. Λίγο πριν κλείσει τα 28 του χρόνια.

Στο αμέσως προηγούμενο έργο του, το Αποτελέσματα και Προοπτικές, ο Τρότσκι, που μόλις έχει δραπετεύσει από τη Σιβηρία στη Δύση, εκθέτει για πρώτη φορά δημόσια και αναπτυγμένη σε βάθος την περίφημη «θεωρία της διαρκούς επανάστασης».

Εδώ, στο 1905 ο Τρότσκι επανέρχεται στην επαναστατική εμπειρία αυτής της τρομερής χρονιάς. Και ρίχνει φως πάνω στα γεγονότα χρησιμοποιώντας τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης, με απλότητα και ιδιαίτερη δύναμη έκφρασης. Πρόκειται για κλασικό μαρξιστικό σύγγραμμα, τόσο για το βάθος όσο και για το απαράμιλλο ύφος του.

Το 1905 βγήκε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις ΕΝΕΚΕΝ του Γιώργου Γιαννόπουλου στη Θεσσαλονίκη, σε ρέουσα και ζωντανή μετάφραση, από τα αγγλικά, του Βασίλη Μορέλλα. Θα σημειώσουμε τις επιμέρους κριτικές παρατηρήσεις μας, τόσο για την έκδοση όσο και για τη μετάφραση, στη συνέχεια αυτού του άρθρου. Όμως καταρχάς πρέπει να επισημάνουμε πως η έκδοση αυτή του ΕΝΕΚΕΝ είναι άρτια και αποτελεί μια πολύ αξιόλογη συμβολή στη συγκρότηση των στελεχών της επαναστατικής Αριστεράς. Και αξίζει να αξιοποιηθεί όσο γίνεται από περισσότερες/ους συντρόφισσες και συντρόφους.

Όπως είναι σαφές από τον τίτλο, το βιβλίο αυτό του Τρότσκι αναφέρεται στα συμβάντα της ρωσικής επανάστασης του 1905. Αξίζει να θυμηθούμε εν τάχει τα πιο βασικά γεγονότα αυτής της θυελλώδους χρονιάς στη Ρωσία, πριν εκθέσουμε σε αδρές γραμμές το περιεχόμενο του έργου αυτού του Τρότσκι.

Η επανάσταση του 1905 στη Ρωσία

«Στην επανάσταση, όπως και στον πόλεμο, είναι απόλυτα απαραίτητο σε μια αποφασιστική στιγμή να τα παίζεις όλα για όλα, όποιες και να είναι οι πιθανότητες αυτού του αγώνα…» // Καρλ Μαρξ

Συνηθίζεται να χρησιμοποιείται η λενινιστική έκφραση «γενική δοκιμή» για την επανάσταση του 1905 στη Ρωσία. Κι αυτό γιατί σ’ αυτή την επαναστατική έκρηξη εκτέθηκαν και δοκιμάστηκαν όλες οι τάξεις, οι ιδέες και τα προγράμματά τους, και όλες οι θεωρίες για το πώς αλλάζει η κοινωνία.

Η Ματωμένη Κυριακή

Η Ρωσία υπό τον Τσάρο ήταν ένα κράτος χωρίς πολιτικές ελευθερίες. Μια αληθινή φυλακή για τους λαούς της. Τσάρος, αστυνομία και παρακρατικοί φονιάδες οργάνωναν σχεδόν στο φως της μέρας τα πογκρόμ. Δηλαδή τους διωγμούς ενάντια στους Εβραίους, τους αποδιοπομπαίους τράγους της χώρας. Οι λεηλασίες και οι βασανισμοί από τον ρωσικό όχλο, που εκδικούνταν πάνω στους Εβραίους για τη φτώχεια τους, διεξάγονταν πάντοτε κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της αστυνομίας.

Το 1904-05 η Ρωσία αποφασίζει να εμπλακεί σε τυχοδιωκτικό πόλεμο με την Ιαπωνία για τον έλεγχο της Μαντζουρίας. Στον πόλεμο ο ρωσικός στρατός και o στόλος συντρίβονται. Η ήττα διαλύει τόσο το «εθνικό φρόνημα» όσο και το αίσθημα εμπιστοσύνης προς την αυτοκρατορική εξουσία.

Όμως, όπως τα ξερά χόρτα χρειάζονται έναν σπινθήρα για να γίνουν πυρκαγιά, έτσι και η επανάσταση του 1905 χρειάστηκε τη «Ματωμένη Κυριακή» της.

Στις 9 Γενάρη μια πομπή χιλιάδων εργατών με επικεφαλής τον παπα-Γκαπόν, όργανο της αστυνομίας, κατευθύνονται στα Χειμερινά Ανάκτορα για να ζητήσουν από τον Τσάρο να τους λυπηθεί και να αποκαταστήσει τις αδικίες. Οι εργάτες κρατούν άγιες εικόνες και πορτρέτα του Τσάρου και όχι κόκκινες σημαίες. Αλλά το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: ανελέητη σφαγή. Πάνω από χίλιοι νεκροί παρατημένοι στο χιόνι. Η εποχή για τα παρακάλια και τους συμβιβασμούς έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Και μόλις αρχίζει η εποχή της αποπληρωμής των καθυστερημένων λογαριασμών.

Τις επόμενες βδομάδες και μήνες οι απεργίες και οι συγκρούσεις στον δρόμο θα απλώνονται όλο και περισσότερο. Έγραφε ο Τρότσκι: «Κάθε μέρα νέα λαϊκά στρώματα μπαίναν στον αγώνα και νέες ευκαιρίες παρουσιάζονταν. Εργατικές απεργίες, ασταμάτητες συγκεντρώσεις και πορείες, λεηλασίες των περιουσιών των γαιοκτημόνων, απεργίες αστυνομικών και τελικά, αναβρασμός και εξεγέρσεις στρατιωτών και ναυτών».

Σταθμοί σ’ αυτή την πορεία ήταν η εξέγερση των ναυτών στο θωρηκτό Ποτέμκιν τον Ιούνη στην Οδησσό και το πρώτο αντιπροσωπευτικό συνέδριο αγροτών τον Αύγουστο.

Τα σοβιέτ

Τον Αύγουστο, ο υπουργός Εσωτερικών Μπουλίγκιν εξήγγειλε την ίδρυση Κοινοβουλίου (Δούμα) με πολύ περιορισμένο αριθμό ψηφοφόρων. Ψήφιζαν μόνο οι άνδρες άνω των 25 ετών, που διέθεταν κάποια ιδιοκτησία. Ταυτόχρονα αποκλείονταν σχεδόν όλες οι καταπιεσμένες εθνότητες. Και το κερασάκι στην τούρτα: Η Δούμα θα είχε μόνο συμβουλευτικό χαρακτήρα, ο Τσάρος θα έπαιρνε τις τελικές αποφάσεις.

Η φιλελεύθερη αντιπολίτευση «τσίμπησε» στο δόλωμα του συμβιβασμού. Αλλά η Αριστερά και η εργατική τάξη απαιτούσαν συντακτική συνέλευση, οκτάωρο και πολιτικά δικαιώματα. Ως τα τέλη του Σεπτέμβρη είχαν ξεκινήσει πολιτικές απεργίες με αυτά τα αιτήματα. Οι τυπογράφοι, μετά οι σιδηροδρομικοί και εντέλει πολύ πλατύτερα στρώματα εργατών κατέβαιναν στη μάχη, παραλύοντας όλη τη Ρωσία.

Στις 13 Οκτώβρη οι απεργοί της Πετρούπολης οργανώνουν το συμβούλιο των αντιπροσώπων τους, που έμεινε στην ιστορία ως σοβιέτ. Σύντομα, την κίνηση αυτή θα μιμηθούν εργάτες σε πολύ περισσότερες πόλεις. Το Σοβιέτ της Πετρούπολης κρατήθηκε στη ζωή μόνο 50 μέρες, αλλά πρόλαβε να δώσει στους εργάτες μια ιδέα για το πώς οι ίδιοι μπορούν να αυτοκυβερνηθούν.

Ταυτόχρονα, με το μανιφέστο της 17 Οκτώβρη, ο πρωθυπουργός Βίτε κατήργησε –πριν συγκληθεί- τη Δούμα του Μπουλίγκιν και διακήρυσσε την ελευθερία συνείδησης, λόγου και ίδρυσης ενώσεων, καθώς και μελλοντικές εκλογές για πολύ αναλογικότερη Βουλή. Ακόμη και γι’ αυτές τις απατηλές μεταρρυθμίσεις (που πάρθηκαν πίσω ενάμιση χρόνο μετά) χρειάστηκε η μαχητική δράση της εργατικής τάξης.

Όμως, η ανεξάρτητη δράση των εργατών και εργατριών έδειξε την ποιότητα και το «μέταλλο» των φιλελεύθερων αντιπολιτευόμενων του τσαρισμού. Στη γενική απεργία του Οκτώβρη, όπου ο αντίπαλος ήταν η τσαρική απολυταρχία, δεν συνέβη ούτε μία απόλυση εργάτη, ενώ αρκετοί απεργοί πήραν ολόκληρο ή έστω μέρος του μισθού τους. Αντίθετα, στην απεργία του Νοέμβρη στην Πετρούπολη, όπου κυριαρχούσε το αίτημα για οκτάωρο, απολύθηκαν άμεσα 19.000 εργάτες. Ταυτόχρονα, οι φιλελεύθεροι αστοί άρχισαν να συντάσσονται όλο και πιο αποφασιστικά με τις «δυνάμεις της τάξεως».

Στην απεργία του Νοέμβρη οι επαναστάτες ηγέτες του προλεταριάτου, όπως ο Τρότσκι στην Πετρούπολη, άρχισαν να μαθαίνουν στην πράξη το πώς να κάνουν συντεταγμένη υποχώρηση. Από τη μεριά της η εργατική τάξη άρχισε να μαθαίνει πως δεν αρκεί να οργανώνεται για τα αιτήματά της. Πρέπει, για να τα πραγματοποιήσει, να πάρει την ευθύνη για το πού βαδίζει όλη η κοινωνία. Η εργατική τάξη χρειαζόταν να βάλει στη γωνία τους φιλελεύθερους αστούς και να πάρει υπό την καθοδήγησή της την αγροτιά και τις καταπιεσμένες εθνότητες. Πρακτικά αυτό σήμαινε να ορίσει ως στόχο της την κατάληψη της εξουσίας.

Ήταν δυνατόν να κερδίσει η εργατική τάξη;

Η τελευταία, ουσιαστικά, πράξη του δράματος ήταν η εξέγερση του Δεκέμβρη στη Μόσχα, οργανωμένη από τους μπολσεβίκους. Ήδη από τις 3 Δεκέμβρη με τις ξιφολόγχες του στρατού και της αστυνομίας, καταλύθηκε το Σοβιέτ της Πετρούπολης και συνελήφθησαν τα περισσότερα στελέχη του. Στη Μόσχα, στις οδομαχίες που ακολούθησαν, χίλιοι τουλάχιστον εργάτες έπεσαν στα οδοφράγματα. Οι συνολικοί νεκροί από τη βία των «δυνάμεων του νόμου και της τάξεως» στα γεγονότα του 1905 ξεπέρασαν τις 14.000.

Διαβάζοντας τα κείμενα των Ρώσων αριστερών της εποχής, δεν μπορούμε να μην παρατηρήσουμε την απίστευτη ομοιότητα στην κλάψα και το μοιρολόι με την ελληνική Αριστερά σε σχέση με τον Εμφύλιο (1946-49): «Δεν έπρεπε να πάρουμε τα όπλα» έγραφε μετά την ήττα ο Πλεχάνωφ, πατριάρχης του ρώσικου μαρξισμού.

Φυσικά ο ταξικός εχθρός δεν είχε ποτέ ανάλογους ενδοιασμούς: «Μην τσιγκουνεύεστε τις σφαίρες» έγραφε μια διαταγή της αστυνομίας για την αντιμετώπιση των εργατών.

Τι κι αν έγραφε ο Μαρξ: «Στην επανάσταση, όπως και στον πόλεμο, είναι απόλυτα απαραίτητο σε μια αποφασιστική στιγμή, να τα παίζεις όλα για όλα, όποιες και να είναι οι πιθανότητες αυτού του αγώνα… Σε κάθε αγώνα είναι απόλυτα αναπόφευκτο ότι αυτός που ρίχνει το γάντι αντιμετωπίζει τον κίνδυνο να ηττηθεί. Είναι, όμως, αυτός λόγος για να ανακηρύττει κανείς τον εαυτό του από την αρχή ηττημένο, για να παραδίδεται στον εχθρό χωρίς καν να σηκώσει το ξίφος;».

Το ερώτημα που τέθηκε το 1905 απαντήθηκε το 1917.

Τι πραγματεύεται το «1905» του Τρότσκι

Το «1905» είναι ένα έργο πολεμικής, από τα καλύτερα που έχουν γραφτεί ποτέ. Ο Τρότσκι σε αυτό το σύγγραμμα αντιπαρατίθεται μετωπικά με τις θεωρητικές κατασκευές όσων υποστήριζαν πως «δεν έπρεπε να πάρουμε τα όπλα», πως η εργατική τάξη στη Ρωσία το παρατράβηξε, τρομάζοντας την αστική τάξη και τους φιλελεύθερους και έδωσε έτσι την ευκαιρία στον τσαρισμό να απομονώσει και να συντρίψει τις επαναστατικές οργανώσεις. Ο συγγραφέας είναι καταπέλτης ενάντια στην παράταξη των μενσεβίκων που, αμέσως μετά από την επανάσταση του 1905, έκαναν απότομη στροφή στα δεξιά καταγγέλλοντας τους εξτρεμισμούς της εργατικής πρωτοπορίας απέναντι στους αστούς.

Ταυτόχρονα, ο Τρότσκι δεν χαρίζεται ούτε στην επαναστατική Αριστερά, τους μπολσεβίκους, που τους κριτικάρει για ασυνεπή στάση απέναντι στη μαρξιστική θεωρία και λαθεμένο ορισμό του χαρακτήρα της ρώσικης επανάστασης. Φυσικά, σχεδόν το σύνολο του βιβλίου του Τρότσκι είναι επίθεση στα επιχειρήματα και τις θεωρίες της δεξιάς πτέρυγας της σοσιαλδημοκρατίας, τους μενσεβίκους. Αντίθετα πολύ λίγες σελίδες είναι αφιερωμένες στην κριτική των θέσεων των μπολσεβίκων.

Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου είναι η ρώσικη εργατική τάξη, κύρια της Πετρούπολης και της Μόσχας, που, με αφετηρία τη «Ματωμένη Κυριακή» του Γενάρη 1905, βγαίνει από τον λήθαργο της κανονικότητας και εισβάλει με ορμή στη σκηνή της Ιστορίας. Οι εργάτριες και οι εργάτες δεν είναι αριθμοί σε μια στατιστική, ούτε απλώς αθώα θύματα της ανάλγητης τσαρικής απολυταρχίας. Είναι ζωντανοί ήρωες και ηρωίδες, με πρωτοβουλία και ευφυείς τακτικές και στρατηγική. Κερδίζουν μάχες όχι απλώς με τα μπράτσα και τον αριθμό τους, αλλά –κυρίως- με την τόλμη και την οξύνοιά τους.

Ο ίδιος ο Λέων Τρότσκι δεν είναι κάποιος παρατηρητής των επαναστατικών γεγονότων. Παρά το νεαρό της ηλικίας του –ήταν μόλις 25 χρονών την ανατρεπτική χρονιά του 1905- αναδείχτηκε σε κορυφαίο ηγέτη της εργατικής τάξης. Ο Τρότσκι θα αναλάβει επικεφαλής του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Πρόκειται για μια εξαιρετικά καλότυχη στιγμή στην επαναστατική ιστορία: Ο ηγέτης της εξεγερμένης εργατικής τάξης και ο γλαφυρός ιστορικός της συμπίπτουν στο ίδιο πρόσωπο: «Μπορεί να μην κερδίσαμε το οχτάωρο για τις μάζες, μα σίγουρα κερδίσαμε τις μάζες για το οχτάωρο! Από δω και πέρα, η πολεμική ιαχή: “ΟΧΤΑΩΡΟ ΚΑΙ ΕΝΑ ΠΙΣΤΟΛΙ” θα ζει στην καρδιά κάθε Πετρουπολίτη εργάτη» (ομιλία του Τρότσκι στο Σοβιέτ της Πετρούπολης).

Όμως, για να καταλάβουμε καλύτερα την αξία του 1905 και τη σημασία που είχε η ανάλυση του Τρότσκι, χρειάζεται να δούμε συνολικότερα την κατάσταση της επαναστατικής Αριστεράς στη Ρωσία και τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό της.

Το πιο «λαμπρό» παιδί της επανάστασης του 1905

Η Θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης

«Η ιστορία δε διδάσκει τίποτα στους καθηγητές της», έγραφε ο Τρότσκι τα χρόνια της επανάστασης του 1905. Γενικά μιλώντας, η Ιστορία δε διδάσκει παρά εκείνους/ες που παλεύουν να αλλάξουν τη ζωή τους και τον κόσμο δημιουργώντας μόνοι/ες τους την Ιστορία.

Πώς έβλεπε η ρώσικη αριστερά τα καθήκοντα της επανάστασης;

Η επανάσταση του 1905 ήταν ένα μυστήριο για τους φιλελεύθερους διανοούμενους, ένας τρελός χορός των «στοιχειακών δυνάμεων» των μαζών.

Επίσης, για ένα μεγάλο κομμάτι της ρώσικης αριστεράς, τους σοσιαλεπαναστάτες, το 1905 ήταν εν τέλει μια μεγάλη απογοήτευση. Οι Εσέροι, προσδοκώντας τον σοσιαλισμό από μια επιστροφή στην αγροτική κοινότητα του μιρ, βρέθηκαν μπροστά σε γεγονότα όπου η αγροτιά έκανε κυρίως σπασμωδικά ξεσπάσματα και το κύριο βάρος της μάχης κατά του Τσάρου έπεφτε στους ώμους της εργατικής τάξης. Σε αυτές τις συνθήκες τα στελέχη των σοσιαλεπαναστατών προσπαθούσαν να παίξουν έναν ρόλο μέσα από τρομοκρατικές ενέργειες.

Στη σοσιαλδημοκρατική αριστερά (σοσιαλδημοκράτης τότε σήμαινε αφοσιωμένος επαναστάτης, σε αντίθεση με αυτό που επικρατεί σήμερα) είχαν δημιουργηθεί ήδη από το 1903 δύο αντίπαλες μεταξύ τους τάσεις, μπολσεβίκοι και μενσεβίκοι. Σε απλή μετάφραση, πλειοψηφικοί και μειοψηφικοί. Οι μενσεβίκοι είχαν την άποψη ότι η επανάσταση, που κοντοζύγωνε, θα είχε αστικά-δημοκρατικά καθήκοντα: συντακτική συνέλευση, πολιτικά δικαιώματα κλπ. Έβγαζαν, συνεπώς, το συμπέρασμα πως θα έπρεπε να ηγεμονεύσει σε αυτήν η αστική τάξη και το καθήκον των επαναστατών μέσα στους εργάτες θα ήταν να οργανώνουν την αντιπολίτευση. Αλλά προσοχή, όχι πολύ έντονη αντιπολίτευση, ικανή να τρομάξει τους αστούς.

Οι μπολσεβίκοι δεν είχαν αυταπάτες για τους φιλελεύθερους αστούς. Τους θεωρούσαν ξεκάθαρα αντεπαναστάτες. Πίστευαν, όμως, και αυτοί ότι η επερχόμενη επανάσταση θα είχε αστικά-δημοκρατικά καθήκοντα και θεωρούσαν ότι, καθώς οι αστοί δεν υπήρχε καμιά πιθανότητα να τα πραγματοποιήσουν, αυτό το καθήκον θα έπρεπε να πέσει στους ώμους μιας επαναστατικής ηγεσίας εργατών-αγροτών. Η κυβέρνηση αυτή θα εγγυηθεί την πτώση της βασιλείας, συντακτική συνέλευση με πλήρες εκλογικό δικαίωμα, οκτάωρο και κρατικοποίηση της μεγάλης αγροτικής ιδιοκτησίας. Θεωρούσαν ότι αυτό θα μπορούσε να είναι η αρχή για ένα «ντόμινο επαναστάσεων» σε όλη την Ευρώπη.

Ανταρσία μέσα στον «καθιερωμένο» μαρξισμό

Ο Τρότσκι, ηγέτης του Σοβιέτ της Πετρούπολης, ήταν όχι μόνο πρακτικός καθοδηγητής αλλά και το θεωρητικό μυαλό, που έδωσε μια διαυγή ερμηνεία των επαναστάσεων του 1905 και του 1917. Αυτή η ανάλυσή του έμεινε γνωστή ως «Θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης». Δεν επρόκειτο μόνο για μια πρωτότυπη θεωρία. Ήταν μια συνολική ανατροπή της έως τότε αντίληψης των μαρξιστών για την επαναστατική διαδικασία.

Μέχρι εκείνη την εποχή όλοι οι μαρξιστές θεωρούσαν πως μια καθυστερημένη βιομηχανικά χώρα «βλέπει» σε μια προχωρημένη το μέλλον της. Με αυτό το σκεπτικό η Ρωσία θα ήταν υποχρεωμένη να επαναλάβει τα βήματα που είχε ήδη κάνει η προχωρημένη Αγγλία. Άρα, η Ρωσία θα έπρεπε πρώτα να κάνει  την αστική της επανάσταση. Για να ακολουθήσει αργότερα, μετά από χρόνια, μια προλεταριακή.

Ο Τρότσκι ακολούθησε αντίθετο δρόμο από το σύνολο σχεδόν των θεωρητικών του συντρόφων. Ο Τρότσκι, αμέσως μετά την επανάσταση του 1905, διατύπωσε ξεκάθαρα ότι η επανάσταση στη Ρωσία θα έχει επικεφαλής την εργατική τάξη και σοσιαλιστικά καθήκοντα να επιτελέσει. Ο Τρότσκι θεωρούσε και αυτός πως πρέπει να ηγηθεί της επαναστατικής αλλαγής μια επαναστατική κυβέρνηση του προλεταριάτου, η οποία θα καθοδηγεί την αγροτιά, που δεν μπορεί μόνη της –παρά τον αριθμό της- να πάει την υπόθεση των σοσιαλιστικών καθηκόντων ως το τέλος. Η επανάσταση θα ξεκινήσει πιο εύκολα από τη Ρωσία για να εξελιχτεί σε επαναστατική καταιγίδα σε όλη την Ευρώπη.

Τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα της επανάστασης αναγνώρισαν –στην πράξη, αν και όχι στα λόγια- 12 χρόνια μετά και οι μπολσεβίκοι με τον Λένιν, τον Μάρτη και τον Απρίλη του ’17.

Τι το ξεχωριστό διέθετε ως θεωρητικός ο Τρότσκι;

Σε σχέση με τους άλλους ρώσους μαρξιστές ηγέτες της εποχής του, ο Τρότσκι ήταν κατά 10 χρόνια -το λιγότερο- νεότερός τους. Ο Τρότσκι ήταν άνθρωπος που διάβαζε πολύ. Σίγουρα όμως δεν είχε προλάβει να διαβάσει τόσα όσα οι μεγαλύτεροί του σε ηλικία θεωρητικοί. Πώς μπορούσε, λοιπόν, ο νεαρός επαναστάτης να βλέπει τόσο μακριά; Δεν χρειάζεται να εξηγήσουμε τη μεγαλοφυΐα του καταφεύγοντας στις θεωρίες περί υπερανθρώπου.

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον μαρξισμό για να δώσουμε μια απάντηση: ένα ήταν το σημείο υπεροχής του Τρότσκι. Είχε δύο μάτια, που τα χρησιμοποιούσε για να βλέπει γύρω του και όχι για να αποστηθίζει τσιτάτα. Και τι ήταν αυτό που έβλεπε και τον ενέπνευσε για τη διαμόρφωση της θεωρίας της Διαρκούς;

Στη Ρωσία η εργατική τάξη, το 1905, δεν ήταν ούτε 10 εκατομμύρια (το 1/10 του πληθυσμού). Και η βιομηχανική εργατική τάξη μόλις 3 εκατομμύρια.

Όμως οι εργάτες στη Ρωσία ήταν πολύ πιο συγκεντροποιημένοι απ’ ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο κράτος του πλανήτη. Εργοστάσια γιγαντιαία, όπως το Πουτίλοφ στην Πετρούπολη με 30.000 εργάτες το 1905 και 40.000 το ’17, δεν υπήρχαν πουθενά αλλού στον κόσμο. Κολοσσοί όπως η Siemens, η Erickson και η Nobel, έχτιζαν εργοστάσια μεγαθήρια στην Πετρούπολη και στη Μόσχα.

Αλλά δεν ήταν μόνο οι υλικές συνθήκες, που έκαναν κεντρικό τον ρόλο του προλεταριάτου, ήταν και οι πνευματικές. Ένα παράδειγμα: στα εργοστάσια των προχωρημένων καπιταλιστικών χωρών, της Αγγλίας και της Γερμανίας, ήταν σπάνιο να δέχονται ως μέλη των συνδικάτων τις γυναίκες εργάτριες. Αλλά και όταν ακόμα τις δέχονταν, τις οργάνωναν σε ξεχωριστά τμήματα, περίπου σαν ιδιόμορφους πολιτιστικούς συλλόγους δίπλα στο «καθεαυτό» σωματείο. Στη Ρωσία συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο. Όλα τα συνδικάτα δέχονταν κανονικά ως μέλη τους τις γυναίκες εργαζόμενες. Και μάλιστα όχι μόνο τα παράνομα επαναστατικά συνδικάτα, αλλά και τα συνδικάτα του Ζουμπάτοφ, αυτά δηλαδή που ίδρυσε η αστυνομία για ελέγχει το κίνημα της εργατικής τάξης (και από αυτά οργανώθηκε η πορεία της «Ματωμένης Κυριακής» του 1905).

Από υλική και πνευματική άποψη, λοιπόν, το προλεταριάτο της Ρωσίας ήταν περισσότερο έτοιμο από κάθε άλλο προλεταριάτο για να παίξει τον επαναστατικό του ρόλο. Όμως, όσο πιο εύκολο ήταν να ξεκινήσει η πυρκαγιά από τη Ρωσία, άλλο τόσο -και ακόμη περισσότερο- δύσκολο ήταν να κρατηθεί η φλόγα της εκεί. Μέσα στη θάλασσα της αμφιταλαντευόμενης και αξεκαθάριστης αγροτιάς και μικρής μπουρζουαζίας.

Για να ξεκινήσει η επανάσταση στην Ευρώπη, θα έπρεπε να ξεκινήσει από τη Ρωσία. Αλλά για να εδραιωθεί η επανάσταση στη Ρωσία, θα έπρεπε να κυριαρχήσει στην Ευρώπη.

Το βιβλίο ενός νεαρού επαναστάτη αντιμέτωπο με την ήττα και τη σύγχυση

Η ήττα της επανάστασης του 1905 προκάλεσε στο ρωσικό σοσιαλιστικό κίνημα μια σύγχυση πολύ βαθιά. Η διάλυση των οργανώσεων και η παθητικότητα των μαζών ήταν έως έναν βαθμό φυσικά και αναπόφευκτα στη νέα παρανομία. Αλλά πολύ πιο σοβαρό ήταν η πλήρης πολιτική στροφή σε πολλές ομάδες διανοούμενων.

Επιπλέον, όλων των ειδών οι ιδεολογικές παρεκκλίσεις έκαναν την εμφάνισή τους μέσα στον χώρο της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας. Στους μπολσεβίκους, μια σειρά διανοούμενοι και καθοδηγητικά στελέχη καταφύγανε στην αφηρημένη φιλοσοφία (μαχισμός) ή ακόμα και στον μυστικισμό και σε θεωρίες που η πρακτική τους θα οδηγούσε στον τυχοδιωκτισμό. Τέτοιος ήταν ο οτζοβισμός, που, μέσα στις γραμμές των μπολσεβίκων, εκθείαζε την ανάκληση της κοινοβουλευτικής ομάδας και το συστηματικό μποϋκοτάρισμα της Δούμας.

Οι μενσεβίκοι, από την άλλη μεριά, βυθίστηκαν βαθιά στην ηττοπάθεια. Διακήρυσσαν πως η προοπτική της επανάστασης έκλεισε οριστικά και πως έπρεπε να προσαρμοστεί η σοσιαλδημοκρατία στη νέα κατάσταση. Ένα ισχυρό ρεύμα ζητούσε τη διάλυση των παράνομων οργανώσεων. Αυτό πρακτικά σήμαινε τη διάλυση του κόμματος.

Ζωηρές συζητήσεις ξεκίνησαν πάνω στα θεμελιώδη προβλήματα της επανάστασης.

Από τους μενσεβίκους, ο Τσερεβάνιν αφιέρωσε δύο μελέτες για τη φύση της επανάστασης του 1905. Υποστήριξε πως η εργατική τάξη και η σοσιαλδημοκρατία δεν σεβάστηκαν τον αστικό χαρακτήρα της επανάστασης. Ότι η άμεση εξόρμηση των εργατικών μαζών ενάντια στο κεφάλαιο διεκδικώντας το οκτάωρο και άλλα δικαιώματα, έριξε τη μπουρζουαζία στην αγκαλιά της τσαρικής αντίδρασης. Γι’ αυτόν τον λόγο, σύμφωνα με τον Τσερεβάνιν, ήρθε η ήττα της επανάστασης.

Όμως, ο μενσεβίκος συγγραφέας δεν μπορούσε να αρνηθεί ότι, με δεδομένο τον ταξικό συσχετισμό των δυνάμεων το 1905, η εργατική τάξη ήταν αδύνατο να περιοριστεί στον ρόλο του βοηθού της μπουρζουαζίας. Ούτε ήταν δυνατόν οι εργατικές μάζες να εξαναγκαστούν να παραιτηθούν από τα δικά τους ταξικά συμφέροντα και διεκδικήσεις.

Με άλλα λόγια, η «ορθή» μενσεβίκικη τακτική ήταν καταδικασμένη σε αποτυχία. Γι’ αυτό και ο Τσερεβάνιν καταλήγει πως οι περιστάσεις το 1905 έκαναν αδύνατη την εφαρμογή μιας ορθής εργατικής πολιτικής.

Με αυτό το συμπέρασμα, φυσικά, δεν φωτίζεται κανένα από τα θεωρητικά προβλήματα που ανέδειξε η επανάσταση του 1905. Όμως εξηγείται θαυμάσια η σύγχυση και η απόλυτη ανικανότητα του μενσεβικισμού.

Σε αυτήν την περίοδο ο Λένιν υποστήριζε με συνέπεια τη δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς. Και ξεκίνησε εκστρατεία στο εσωτερικό του μπολσεβίκικου κόμματος ενάντια στους οτζοβιστές και τους μυστικιστές. Η κόντρα μαζί τους κατέληξε στην απόλυτη ρήξη ανάμεσα στον Λένιν και την κεντρική επιτροπή των μπολσεβίκων.

Ο Τρότσκι εξακολουθούσε να επεξεργάζεται τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης. Υποστήριζε σε αυτά πως τα άμεσα καθήκοντα της επανάστασης είναι αστικά. Όμως αυτά τα άμεσα καθήκοντα μπορούν να υλοποιηθούν μονάχα με την κατάληψη της εξουσία από το προλεταριάτο. Η εργατική τάξη στην εξουσία δεν μπορεί να περιοριστεί μέσα στα πλαίσια της αστικής επανάστασης. Για να εξασφαλιστούν οι κατακτήσεις της επανάστασης θα πρέπει αναγκαστικά μια συνεπής εργατική κυβέρνηση να χτυπήσει όχι μόνο τη φεουδαρχική ιδιοκτησία, αλλά και την καπιταλιστική.

Έτσι, μια εργατική κυβέρνηση στη Ρωσία θα έρθει σε σύγκρουση με την ιδιοκτησία όχι μόνο των μεγάλων καπιταλιστών, αλλά και πλατιών αγροτικών στρωμάτων.

Αυτή η αντίφαση που θα έχει να αντιμετωπίσει μια εργατική κυβέρνηση στη Ρωσία, μπορεί να λυθεί θετικά για την εργατική τάξη μόνον με τη διεθνοποίηση της επανάστασης, με την παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση.

Με άλλα λόγια, το προλεταριάτο, ακριβώς επειδή είναι υποχρεωμένο να σπάσει το αστικό πλαίσιο της επανάστασης, θα σπάσει υποχρεωτικά και το εθνικό της πλαίσιο. Αλλιώς θα χαθεί αμετάκλητα. Διατυπώνοντάς το διαφορετικά, μια πετυχημένη ρώσικη εργατική επανάσταση δεν μπορεί παρά να είναι ο πρόλογος της παγκόσμιας επανάστασης.

Ποια κοινωνική τάξη θα διευθύνει την επανάσταση;

«[…] Όσο πιο ανατολικά προχωρά κανείς στην Ευρώπη, τόσο περισσότερο η αστική τάξη γίνεται πιο αδύναμη από άποψη πολιτικής αξιοπιστίας, πιο δειλή και πιο άθλια. Και άρα, τόσο πιο μεγάλα γίνονται τα καθήκοντα στην κουλτούρα και την πολιτική που πέφτουν στις πλάτες του προλεταριάτου […]».    

Το παραπάνω απόσπασμα είναι τμήμα της Διακήρυξης που γράφτηκε για να καλέσει στο πρώτο συνέδριο των ρώσων σοσιαλδημοκρατών το 1898.

Η αστική τάξη, λοιπόν, είχε αποδειχθεί ήδη, για τους πρώιμους αγωνιστές της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας, ως μία τάξη «δειλή, μοιραία και άβουλη αντάμα» μπροστά στο καθήκον να καθοδηγήσει μια λαϊκή επανάσταση για δημοκρατικά δικαιώματα, με άλλα λόγια μια αστική επανάσταση. Και, αν δεν ήταν σε θέση οι αστοί να ηγηθούν της επανάστασης, τότε ποια κοινωνική τάξη θα την καθοδηγούσε;

Οι μενσεβίκοι, η πλέον λιπόψυχη τάση μέσα στη ρωσική σοσιαλδημοκρατία, διακήρυττε πως, αν δεν μπορεί να ηγηθεί η αστική τάξη στην αντιτσαρική επανάσταση, τότε καμία άλλη κοινωνική τάξη δεν αξίζει να ηγηθεί.

Οι μενσεβίκοι πίστευαν πως ο ρόλος της εργατικής τάξης ήταν «να συμμετέχει ολόψυχα» στην επανάσταση, αλλά σε βαθμό που να μην φοβίζει τους αστούς… και τους ωθήσει έτσι στο να εγκαταλείψουν τα ηγετικά τους καθήκοντα. Ένας λόγος παραπάνω, αν σχηματιζόταν επαναστατική κυβέρνηση στη Ρωσία τότε, σύμφωνα με τους μενσεβίκους, θα έπρεπε οι επαναστατικές οργανώσεις της σοσιαλδημοκρατίας να μην συμμετάσχουν στην κυβέρνηση αυτή, αλλά να αφήσουν τους αστούς να εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους.

Έτσι, οι μενσεβίκοι, έστω εκ των υστέρων, κατηγορούσαν την εργατική επαναστατική έκρηξη του Οκτώβρη και του Νοέμβρη 1905, με τις γενικές απεργίες και τα σοβιέτ, ως υπεύθυνη για την αποτυχία της ανατροπής του Τσάρου.

Με τα λόγια του Τσερεβάνιν, όπως μεταφέρονται μέσα στο «1905» του Τρότσκι: «Όλες οι επιτυχίες της επανάστασης περιείχαν το έμβρυο της επικείμενης αναπόφευκτης ήττας».

Τον ίδιο καιρό που δημοσιεύονταν οι μελέτες του Τσερεβάνιν, ένας ιστορικός μαρξιστής θεωρητικός της ρώσικης σοσιαλδημοκρατίας που είχε ήδη προσχωρήσει στους μενσεβίκους, ο Πλεχάνωφ, κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με τίτλο «Για την έλλειψη τακτ». Σε αυτό, ο Πλεχάνωφ κατήγγειλε πως η έλλειψη τακτ εκ μέρους της επαναστατικής αριστεράς και κύρια των μπολσεβίκων προς τους ρώσους καπιταλιστές και τη φιλελεύθερη διανόηση, ήταν που οδήγησε σε ήττα την επανάσταση του 1905.

Εδώ, αξίζει να συνοψίσουμε τις θέσεις των μπολσεβίκων σχετικά με τον χαρακτήρα της επανάστασης στη Ρωσία.

Οι μπολσεβίκοι και ο Λένιν είχαν ξεγράψει από την αρχή κάθε πρωταγωνιστικό ρόλο της αστικής τάξης στη ρώσικη επανάσταση. Δεν περίμεναν απολύτως τίποτα από τους καπιταλιστές, πέρα φυσικά από το να τρέξουν να στοιχηθούν με την τσαρική απολυταρχία, μόλις η εργατική τάξη βγάλει τον επαναστατικό βρυχηθμό της.

Γι’ αυτό οι μπολσεβίκοι επέμεναν πως μόνο η εργατική τάξη και οι αγρότες θα τολμήσουν να ωθήσουν τη ρώσικη επανάσταση μέχρι τη νίκη. Και νίκη για τους μπολσεβίκους σήμαινε: πτώση του τσάρου με ένοπλη εξέγερση, απαλλοτρίωση των αριστοκρατών, της Εκκλησίας και των γαιοκτημόνων και κρατικοποίηση της γης, καθολικό εκλογικό δικαίωμα, οκτάωρο για την εργατική τάξη και Συντακτική Συνέλευση.

Για να εξασφαλιστούν όλα τα παραπάνω, οι μπολσεβίκοι πρότειναν πως πρέπει να εγκαθιδρυθεί επαναστατική κυβέρνηση από μια εργατοαγροτική συμμαχία. Και σε μια τέτοια κυβέρνηση οι μπολσεβίκοι επέμεναν πως ήταν υποχρεωτικό να πάρουν μέρος, έστω και ως μειοψηφική δύναμη.

Η θεωρία της διαρκούς επανάστασης σε αδρές γραμμές μέσα από αποσπάσματα του Τρότσκι

Ο Τρότσκι απέρριπτε με πάθος τα ηττοπαθή συμπεράσματα των μενσεβίκων, το ίδιο όπως και ο Λένιν. Όμως, πρώτα από όλα, ο νεαρός μας συγγραφέας, διαφωνούσε με την προσδοκία των μπολσεβίκων πως η αγροτιά θα καταφέρει να παίξει έναν ανεξάρτητο πολιτικό ρόλο.

Έγραφε ο Τρότσκι στο κείμενό του «Οι διαφορές μας» (συμπεριλαμβάνεται μέσα στον τόμο «1905»):

«Η Ιστορία δεν μπορεί να εμπιστευτεί στον μουζίκο την αποστολή της απελευθέρωσης ενός αστικού έθνους από τα δεσμά του. Εξαιτίας της διασποράς της, της πολιτικής της καθυστέρησης και ειδικά των βαθιών εσωτερικών της αντιφάσεων που δεν επιλύονται στο πλαίσιο ενός καπιταλιστικού συστήματος, η αγροτιά μπορεί μονάχα να καταφέρει μερικά ισχυρά χτυπήματα στα νώτα της παλιάς τάξης πραγμάτων^. από τη μία πλευρά μέσα από αυθόρμητες εξεγέρσεις στην ύπαιθρο, από την άλλη δημιουργώντας δυσαρέσκεια μέσα στον στρατό.

Όμως είναι στις καπιταλιστικές πόλεις, αυτά τα κέντρα της σύγχρονης ιστορίας, που πρέπει να υπάρξει ένας αποφασισμένος φορέας, βασισμένος στις επαναστατικές μάζες των πόλεων, ικανός να χρησιμοποιήσει τις αγροτικές εξεγέρσεις και τη δυσαρέσκεια στον στρατό για να δώσει το τελικό, το αδίστακτο χτύπημα στον εχθρό, εκτοπίζοντάς τον από όλες τις θέσεις και καταλαμβάνοντας την κρατική εξουσία».

Και καταλήγει ο Τρότσκι στις επόμενες σελίδες: «Το συμπέρασμα παραμένει ότι μόνο το προλεταριάτο, μέσα στην ταξική του πάλη, βάζοντας τις αγροτικές μάζες κάτω από την επαναστατική του καθοδήγηση, μπορεί να διεξάγει την επανάσταση μέχρι το τέλος».

Όμως αυτό σημαίνει πως επαναστατική κυβέρνηση στη Ρωσία μπορεί να εγκαθιδρύσει μόνο η εργατική τάξη.

«Η πολιτική κυριαρχία του προλεταριάτου είναι ασυμβίβαστη με την οικονομική του υποδούλωση. Ανεξάρτητα από την πολιτική σημαία κάτω από την οποία έρχεται το προλεταριάτο στην εξουσία, είναι υποχρεωμένο να πάρει το μονοπάτι της σοσιαλιστικής πολιτικής. Θα ήταν η μεγαλύτερη ουτοπία να σκεφτούμε ότι το προλεταριάτο, έχοντας ανυψωθεί στην πολιτική κυριαρχία από τον μηχανισμό μιας επανάστασης, είναι σε θέση, ακόμη και αν το επιθυμεί διακαώς, να περιορίσει την αποστολή του στη δημιουργία των κοινοβουλευτικών και δημοκρατικών συνθηκών για την κοινωνική κυριαρχία της αστικής τάξης». (Το παραπάνω απόσπασμα δεν περιλαμβάνεται στο «1905». Το επιλέξαμε από το προγενέστερο έργο του Τρότσκι «Αποτελέσματα και προοπτικές»).

Το κείμενο «Οι διαφορές μας» τελειώνει με τα παρακάτω λόγια:

«Ο αυτοπεριορισμός μιας εργατικής κυβέρνησης δεν θα σημάνει τίποτε άλλο από την προδοσία των συμφερόντων ολόκληρου του προλεταριάτου. Η επαναστατική κυβέρνηση θα αναμετρηθεί με τα αντικειμενικά προβλήματα του σοσιαλισμού. Αλλά η λύση αυτών των προβλημάτων θα εμποδιστεί σε σημαντικό βαθμό από την οικονομική καθυστέρηση της χώρας. Μέσα στο πλαίσιο μιας εθνικής επανάστασης δεν υπάρχει δρόμος διαφυγής από αυτή την αντίφαση.

Η εργατική κυβέρνηση θα αντιμετωπίσει από την αρχή το καθήκον της συνένωσης των δυνάμεών της με εκείνες του σοσιαλιστικού προλεταριάτου της Δυτικής Ευρώπης. Μόνο με αυτόν τον τρόπο η προσωρινή επαναστατική της ηγεμονία θα μετατραπεί σε πρόλογο μιας σοσιαλιστικής δικτατορίας. Έτσι, η διαρκής επανάσταση θα γίνει, για το ρωσικό προλεταριάτο, ζήτημα ταξικής αυτοσυντήρησης».

Παρατηρήσεις για το διάβασμα του «1905»

Συχνά μια σειρά συντρόφισσες και σύντροφοι νιώθουν παγωμένοι/ες και κλειδωμένες/οι απέναντι στο διάβασμα βιβλίων που πραγματεύονται θεωρητικά ζητήματα. Αγοράζουν πότε-πότε καλά βιβλία, αλλά  τα αφήνουν να μαζεύουν σκόνη στα ράφια.

Όμως ο μαρξισμός δεν είναι ένα στριφνό παιγνίδι με τις λέξεις. Ο μαρξισμός μοιάζει με ένα καλοζυγισμένο βέλος. Πολλοί καλοί άνθρωποι και αγωνιστές δεν ξέρουν τι ακριβώς να κάνουν μαζί του. Το παίρνουν το βέλος στα χέρια τους, το καμαρώνουν και, εν τέλει, το τοποθετούν σαν στολίδι στο σαλόνι τους πάνω από το τζάκι.

Ο μαρξισμός, όμως, είναι φτιαγμένος για μια μονάχα δουλειά. Για να τον περνάμε στη χορδή του τόξου της ταξικής πάλης και να τον εκτοξεύουμε πάνω στον στόχο, την κοινωνία των εκμεταλλευτών.

Τα καλά νέα με το «1905» είναι πως πρόκειται για ένα εξαιρετικό βιβλίο, που είναι ιδανικό για να αγαπήσουμε τη μαρξιστική θεωρία και να αναπτύξουμε τη σκέψη μας. Είναι γραμμένο με φλογερή και παθιασμένη πένα και συναρπάζει με το ξετύλιγμα των γεγονότων της επανάστασης.

Αυτό δεν σημαίνει πως όλο το βιβλίο διαβάζεται εντελώς άκοπα. Υπάρχουν σημεία που χρειάζονται κάποια περισσότερη επιμέλεια από τη μεριά του αναγνωστικού κοινού. Η αρκετά εκτεταμένη αναφορά –στο δεύτερο και τρίτο κεφάλαιο- στον ιδιαίτερο χαρακτήρα της ανάπτυξης της μεσαίας τάξης στη Ρωσία, για παράδειγμα. Εδώ, κατά τη γνώμη μας, θα χρειαστεί μια παραπάνω προσπάθεια μέχρι να καταλάβουμε τη σημασία του ζητήματος για την ανάλυση του Τρότσκι και να συνδεθούμε με τις επόμενες σελίδες. Ενώ το εικοστό έβδομο κεφάλαιο, «Για τα ειδικά χαρακτηριστικά της ιστορικής εξέλιξης της Ρωσίας», θα απαιτήσει, πιστεύουμε, και δεύτερο και τρίτο προσεκτικό διάβασμα, με το μολύβι στο χέρι.

Όμως, ως σύνολο, πρόκειται για ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα, που καθηλώνει και παρασύρει όποιαν και όποιον το διαβάζει.

Αν κάποιος/α ξεκινά χωρίς καθόλου μα καθόλου τριβή με τον μαρξισμό, θα ήταν ίσως μια καλή ιδέα να ξεκινήσει σχεδόν από το τέλος, από το κεφάλαιο 32. Εδώ ο Τρότσκι περιγράφει το ταξίδι του ως καταδικασμένου στη Σιβηρία και το πώς δραπέτευσε από εκεί για τη Δυτική Ευρώπη. Οι σελίδες αυτές δεν έχουν μόνο αξία ως προσωπική μαρτυρία. Ούτε μόνο ως εμπνευσμένη λογοτεχνική περιγραφή. Ο Τρότσκι αναπαριστά τη ζωή των κατοίκων στη Σιβηρία με ζωντάνια αλλά και με κοφτερή ματιά που πάει σε βάθος. Έχοντας διαβάσει τις σελίδες αυτές, μπορούμε να καταλάβουμε πολύ καλύτερα τη σκέψη του Τρότσκι για την ανισόμετρη και συνδυασμένη ανάπτυξη του καπιταλισμού. Και μπορούμε να πάμε πιο εύκολα στα πρώτα πιο απαιτητικά κεφάλαια του βιβλίου. Και έτσι να φτάσουμε πιο ομαλά σιγά-σιγά σε σελίδες μεγαλοφυείς και ανεπανάληπτες, όπως το εικοστό πέμπτο κεφάλαιο «Οι διαφορές μας».

Κλείνοντας αυτό το σημείωμα, καταθέτουμε κάποιες κριτικές για να τις πάρει υπόψη του, αν θέλει, ο εκδότης και να βελτιώσει μια επόμενη έκδοση του «1905».

Να επαναλάβουμε εδώ πως η μεταφραστική δουλειά είναι ιδιαίτερα επιμελημένη. Αρκεί να συγκρίνουμε τα αποσπάσματα του «1905» που υπάρχουν μέσα σε άλλα έργα που κυκλοφορούν, όπως π.χ. στην τετράτομη πολιτική βιογραφία του Τρότσκι από τον Τόνι Κλιφ ή τον «Μαρξισμό του Τρότσκι» του Ντάνκαν Χάλλας. Η ζωντάνια της γλώσσας στη μετάφραση του Β. Μορέλλα στο 1905  είναι αξιοσημείωτη.

Το μόνο που έχουμε να σημειώσουμε εδώ για τη μετάφραση αυτή είναι η κατάχρηση της λέξης «μείζων» και η απουσία της χρήσης της λέξης «μεγάλος» και των παραγώγων τους. Η πρώτη λέξη δεν μπορεί να αντικαταστήσει τη δεύτερη, παρά σε λίγες μόνο περιπτώσεις, επειδή «μείζων» σημαίνει «μεγαλύτερος από».

Η έκδοση, όμως συνολικότερα, έχει δύο τουλάχιστον προβλήματα πιο σημαντικά από αυτό που σημειώσαμε.

Πρώτα από όλα δεν διαθέτει έναν σύγχρονο πρόλογο που να εισάγει το αναγνωστικό στην εποχή και τα γεγονότα της επανάστασης του 1905 στη Ρωσία. Όταν ο Τρότσκι έγραφε τους δικούς του προλόγους, με τους οποίους ξεκινά το βιβλίο, απευθυνόταν σε ένα κοινό που ήδη είχε υπόψη του τη μεγάλη εικόνα των συμβάντων, πράγμα που δεν συμβαίνει με το ελληνικό κοινό σήμερα.

Δεύτερο πρόβλημα είναι οι σημειώσεις. Δίπλα σε αυτές του συγγραφέα, έχει –και πολύ σωστά- παραθέσει τις δικές του ο μεταφραστής. Είναι αναγκαίο να γίνει αυτό, διότι στο κείμενο του Τρότσκι γίνεται αναφορά σε μια σειρά πρόσωπα, γεγονότα, μονάδες μέτρησης κλπ., που δεν είναι οικείες στο ελληνικό κοινό.

Δεν είναι, ωστόσο, καθόλου απαραίτητο το ακαδημαϊκό στυλ παράθεσης των σημειώσεων. Δεν γίνεται να πηγαίνει το κοινό να διαβάσει π.χ. τη σημείωση 213 και εκεί να βλέπει παραπομπή στην υποσημείωση 203, χωρίς καν να αναφέρεται η σελίδα όπου πρέπει να ψάξει. Και αυτό το πράγμα να επαναλαμβάνεται συνεχώς σε πάρα πολλές σελίδες του βιβλίου.

Για ποιο λόγο είναι τόσο πρόβλημα αυτό; Διότι οι αναγνώστριες και οι αναγνώστες του 1905 δεν είναι κάποιοι ακαδημαϊκοί, που έχουν όλο τον χρόνο του κόσμου για να αφιερώσουν στη σπαζοκεφαλιά των σημειώσεων. Εξάλλου, σε ένα τέτοιο κοινό δεν ενδιαφερόταν να απευθυνθεί ο συγγραφέας.

Ο Τρότσκι έγραφε για ένα κοινό που θα ήθελε να διδαχθεί από τη ρώσικη επανάσταση του 1905. Για τις μαχήτριες και τους μαχητές της κοινωνικής ανατροπής. Αυτό είναι το κοινό που θα επιχειρήσει να τριφτεί με τις σελίδες του Τρότσκι, προκειμένου να οπλιστεί με ιδέες, ανάλυση και επιχειρήματα, ώστε να δράσει και να οργανώσει τις δικές του επαναστάσεις, στο σήμερα.

Και αυτό το κοινό χρειάζεται να το βοηθήσουμε και να το ενθαρρύνουμε να αγκαλιάσει το βιβλίο. Και να μην το αποθαρρύνουμε.