Γράφει ο Χρήστος Κεφαλής

Συμπληρώνονται αυτές τις μέρες τα 100 χρόνια από την κυκλοφορία, την άνοιξη του 1923, του «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση», του πρώτου μεγάλου έργου του Λούκατς μετά την προσχώρησή του στον μαρξισμό. Το έργο καταγγέλθηκε τότε ως ιδεαλιστικό από τους επίσημους κύκλους στην Κομιντέρν και για καιρό έπεσε στη λήθη. Ταυτόχρονα όμως άσκησε σημαντική επιρροή στη δυτική διανόηση, η οποία διαρκεί ώς τις μέρες μας.

Η επέτειος δίνει μια καλή αφορμή να αναφερθούμε στο πρόσφατο βιβλίο του Σπύρου Ποταμιά «Οικονομία και Κοινωνία. Ο μαρξισμός του νεαρού Λούκατς ως κριτική του καπιταλισμού» (εκδόσεις ΚΨΜ, Σεπτέμβρης 2022). Το βιβλίο, μια ενδελεχής μελέτη του «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση», βασίζεται στη διδακτορική διατριβή του συγγραφέα, εκπονημένη στα 2014-2020 στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Παντείου.

Το «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση», μια συλλογή δοκιμίων γραμμένων στα 1919-22, την επαύριο του παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου και της νίκης του Οκτώβρη, εξέφρασε την αντίδραση της μαρξιστικής διανόησης της εποχής στον τυποποιημένο, μηχανιστικό μαρξισμό των σοσιαλιστικών κομμάτων της Β’ Διεθνούς, που είχε σταθεί ανίκανος να αποτρέψει τη χρεοκοπία της και είχε μετατραπεί σε προκάλυμμα για τον ρεφορμισμό και τον σοβινισμό.

Σε αυτό το πλαίσιο ο Λούκατς επανέφερε μερικά λησμονημένα θέματα του νεαρού Μαρξ για να τονίσει την ακτιβιστική, επαναστατική διάσταση της μαρξιστικής θεωρίας: η κριτική της πραγμοποίησης και της αλλοτρίωσης -της κατάτμησης, δηλαδή, της ανθρώπινης προσωπικότητας και των φετιχιστικών τύπων συνείδησης που παράγει αναγκαία ο καπιταλιστικός καταμερισμός της εργασίας και η εκμετάλλευση-, η πραγμάτευση της αστικής συνείδησης και κατάδειξη της αδυναμίας της να υψωθεί πέρα από αυτά τα όρια, ακόμη και στις πιο διαλεκτικές εκδοχές της που έδωσε η γερμανική κλασική φιλοσοφία· η συζήτηση των αντίρροπων, ολοτικών τάσεων που ενσωματώνει η πρακτική και η συνείδηση της εργατικής τάξης· τα προβλήματα της διαλεκτικής μεθόδου· η αντίληψη της πραγματικότητας ως πλέγματος διαδικασιών· ο ρόλος του κομμουνιστικού κόμματος.

Ο Ποταμιάς συζητά εκτενώς την προβληματική του Λούκατς, δίνοντας έμφαση στα υλιστικά στοιχεία της που βρήκαν μια συνέχιση και παραπέρα ανάπτυξη στο μετέπειτα έργο του. Ενώ ο φετιχισμός του εμπορεύματος και τα επακόλουθά του, η παρανόηση των κοινωνικών σχέσεων ως σχέσεων ανάμεσα σε πράγματα αντί ανάμεσα σε ανθρώπους και τάξεις, είχε ήδη τονιστεί από τον Μαρξ, ο Λούκατς δίνει έμφαση στις πρακτικές συνέπειες αυτών των θεωρήσεων: την παθητικοποίηση και πρόσδεση σε ενατενιστικού τύπου στάσεις:

«Από τη στιγμή… που το αντικείμενο εμφανίζεται στο υποκείμενο σαν μια ανεξάρτητη από το ίδιο οντότητα, σαν έτοιμο πράγμα, το υποκείμενο της παραγωγής, ισχυρίζεται ο Λούκατς, υιοθετεί απέναντί του μια ενατενιστική στάση… Ως εκ τούτου, η ενατένιση συνιστά, σύμφωνα με τον Ούγγρο στοχαστή, τη στάση που χαρακτηρίζει, αλλά και σφραγίζει τον τρόπο ύπαρξης της φετιχισμένης συνείδησης του αλλοτριωμένου υποκειμένου» (σελ. 207).

Μετά από μια εκτενή και κατατοπιστική εισαγωγή στην ιστορική και διανοητική ατμόσφαιρα της περιόδου, παρουσιάζονται σε διαδοχικά κεφάλαια οι επιρροές του Λούκατς που υπόκεινται σ’ αυτή την προβληματική, όχι μόνο από τον Χέγκελ και τον Μαρξ, αλλά και από τους αστούς στοχαστές στους οποίους μαθήτευσε στα φοιτητικά του χρόνια, τον Μαξ Βέμπερ και τον Ζίμελ. Δείχνεται όμως ταυτόχρονα πώς οι τελευταίες επιρροές εντάσσονται σε ένα διαφορετικό, μαρξιστικό πλαίσιο ανάλυσης. Η ουσία της αλλαγής, υπογραμμίζει ο Ποταμιάς, συνίσταται στην ιστορικοποίηση, τη διαρκή έμφαση στην ιστορικότητα κάθε φαινομένου, παγίωσης και δομικής κατάστασης, την οποία παρέβλεπαν οι αστοί στοχαστές.

Σε ένα καταληκτικό μέρος ο συγγραφέας αναδεικνύει την αναφορικότητα των αναλύσεων του Λούκατς για το φώτισμα των εξελίξεων στον όψιμο καπιταλισμό. Με την επέκταση των εμπορευματικών σχέσεων, τη μονοπωλιοποίηση και την καταλυτική επίδραση των τεχνολογικών επαναστάσεων, τα φαινόμενα που περιέγραψε ο Λούκατς καθολικεύονται στη σύγχρονη μαζική χειραγώγηση, με συστατικά της στοιχεία τον καταναλωτισμό, την επιτάχυνση των ρυθμών και τη μεταμοντέρνα αποδιάρθρωση του ανθρώπινου κόσμου.

Ο Ποταμιάς συζητά τις υποκείμενες οικονομικές αλλαγές, όπως το πέρασμα από τον φορντισμό, με την έμφασή του στη μαζική παραγωγή, στην πιο ευέλικτη just in time παραγωγή, στον αντίποδα των οποίων τοποθετείται το λουκατσιανό αίτημα της ολότητας.

Ως ένα «κενό» στην εργασία του Ποταμιά θα μπορούσε να επισημανθεί η απουσία μιας συζήτησης των αδυναμιών του «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση». Ο Λούκατς υποχρεώθηκε αργότερα, στη σταλινική περίοδο, να αποκηρύξει το νεανικό μαρξιστικό έργο του, προβαίνοντας μάλιστα κατά καιρούς σε απαξιωτικές κριτικές.

Προς το τέλος της ζωής του, όμως, επανήλθε σε αυτό, διατυπώνοντας ισορροπημένες κρίσεις για τα προτερήματα και τις αστοχίες του. Βέβαια η συζήτηση αυτών των ζητημάτων, που άπτονται και της μετέπειτα πορείας του Λούκατς ώς τα καταληκτικά έργα της ωριμότητάς του, θα μπορούσε να είναι η εισαγωγή σε μια νέα μελέτη της εξέλιξης της μαρξιστικής πλέον σκέψης του στα επόμενα στάδια.

Το βιβλίο του Ποταμιά είναι ένας δείκτης του αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τον Λούκατς στην Ελλάδα και διεθνώς από τη νέα γενιά της μαρξιστικής διανόησης, που έλκεται από τον πλούτο του φιλοσοφικού του στοχασμού και την ώθηση που αυτός δίνει για διανοητική αποσαφήνιση και σύνδεση με την ιστορική πράξη, σε μια εποχή κρίσης, αβεβαιότητας και σύγχυσης. Θα ευχηθούμε να ακολουθηθεί από μια ανάλογη συνέχεια.

* Συγγραφέας, μέλος της Σ.Ε. της «Μαρξιστικής Σκέψης»

• Το άρθρο του συντρόφου Χρήστου Κεφαλή πρωτοδημοσιεύτηκε στις 02/04/2023 στην «Εφημερίδα των Συντακτών». Το αναδημοσιεύουμε σήμερα στην ιστοσελίδα της «Κόκκινης» με την άδεια του συγγραφέα.