Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος

H ιστορία δε διδάσκει τίποτα στους καθηγητές της, έγραφε ο Τρότσκι τα χρόνια της επανάστασης του 1905. Γενικά μιλώντας, η Ιστορία δε διδάσκει παρά εκείνους/ες, που παλεύουν να αλλάξουν τη ζωή τους και τον κόσμο δημιουργώντας μόνοι/ες τους την Ιστορία.

Πώς έβλεπε η ρωσική αριστερά τα καθήκοντα της επανάστασης;

Η επανάσταση του 1905 ήταν ένα μυστήριο για τους φιλελεύθερους διανοούμενους, ένας τρελός χορός των «στοιχειακών δυνάμεων» των μαζών.

Επίσης, για ένα μεγάλο κομμάτι της Αριστεράς, τους σοσιαλεπαναστάτες, το 1905 ήταν εν τέλει μια μεγάλη απογοήτευση. Οι Εσέροι, προσδοκώντας τον σοσιαλισμό από μια επιστροφή στον αγροτικό κοινοτισμό, βρέθηκαν μπροστά σε γεγονότα όπου η αγροτιά έκανε κυρίως σπασμωδικά ξεσπάσματα κατά των γαιοκτημόνων και το κύριο βάρος της μάχης κατά του Τσάρου έπεφτε στους ώμους της εργατικής τάξης. Σε αυτές τις συνθήκες τα στελέχη των σοσιαλεπαναστατών προσπαθούσαν να παίξουν έναν ρόλο μέσα από θεαματικές τρομοκρατικές ενέργειες.

Στη σοσιαλδημοκρατική αριστερά (σοσιαλδημοκράτης τότε σήμαινε αφοσιωμένος επαναστάτης, σε αντίθεση με αυτό που επικρατεί σήμερα) είχαν δημιουργηθεί ήδη από το 1903 δύο αντίπαλες μεταξύ τους τάσεις, μπολσεβίκοι και μενσεβίκοι. Σε απλή μετάφραση, πλειοψηφικοί και μειοψηφικοί. Οι μενσεβίκοι είχαν την άποψη ότι η επανάσταση, που κοντοζύγωνε, θα είχε αστικά-δημοκρατικά καθήκοντα: συντακτική συνέλευση, πολιτικά δικαιώματα κλπ. Έβγαζαν, συνεπώς, το συμπέρασμα πως θα έπρεπε να ηγεμονεύσει σε αυτήν η αστική τάξη και το καθήκον των επαναστατών μέσα στους εργάτες θα ήταν να οργανώνουν την αντιπολίτευση. Αλλά προσοχή, όχι πολύ έντονη αντιπολίτευση, ικανή να τρομάξει τους αστούς.

Οι μπολσεβίκοι, με ηγέτη τον Λένιν, δεν είχαν αυταπάτες για τους φιλελεύθερους αστούς. Τους θεωρούσαν ξεκάθαρα αντεπαναστάτες. Πίστευαν, όμως, και αυτοί ότι η επερχόμενη επανάσταση θα είχε αστικά-δημοκρατικά καθήκοντα και θεωρούσαν ότι, καθώς οι αστοί δεν υπήρχε καμιά πιθανότητα να τα πραγματοποιήσουν, αυτό το καθήκον θα έπρεπε να πέσει στους ώμους μιας επαναστατικής ηγεσίας εργατών-αγροτών. Η κυβέρνηση αυτή θα εγγυηθεί την πτώση της βασιλείας, συντακτική συνέλευση με πλήρες εκλογικό δικαίωμα, οκτάωρο και κρατικοποίηση της μεγάλης αγροτικής ιδιοκτησίας. Θεωρούσαν ότι αυτό θα μπορούσε να είναι η αρχή για ένα «ντόμινο επαναστάσεων» σε όλη την Ευρώπη.

Ανταρσία μέσα στον «καθιερωμένο» μαρξισμό

Ο Τρότσκι, ηγέτης του Σοβιέτ της Πετρούπολης, ήταν όχι μόνο πρακτικός καθοδηγητής αλλά και το θεωρητικό μυαλό, που έδωσε μια διαυγή ερμηνεία των επαναστάσεων του 1905 και του 1917. Αυτή η ανάλυσή του έμεινε γνωστή ως «Θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης». Δεν επρόκειτο μόνο για μια πρωτότυπη θεωρία. Ήταν μια συνολική ανατροπή τής έως τότε αντίληψης των μαρξιστών για την επαναστατική διαδικασία.

Μέχρι εκείνη την εποχή όλοι οι μαρξιστές θεωρούσαν πως μια καθυστερημένη βιομηχανικά χώρα «βλέπει» σε μια προχωρημένη το μέλλον της. Με αυτό το σκεπτικό η Ρωσία θα ήταν υποχρεωμένη να επαναλάβει τα βήματα, που είχε ήδη κάνει η προχωρημένη Αγγλία. Άρα, η Ρωσία θα έπρεπε πρώτα να κάνει  την αστική της επανάσταση. Για να ακολουθήσει αργότερα, μετά από χρόνια, μια προλεταριακή.

Ο Τρότσκι ακολούθησε αντίθετο δρόμο από το σύνολο σχεδόν των θεωρητικών του συντρόφων. Ο Τρότσκι, αμέσως μετά την επανάσταση του 1905, διατύπωσε ξεκάθαρα ότι η επανάσταση στη Ρωσία θα έχει επικεφαλής την εργατική τάξη και σοσιαλιστικά καθήκοντα να επιτελέσει. Ο Τρότσκι θεωρούσε και αυτός πως πρέπει να ηγηθεί της επαναστατικής αλλαγής μια επαναστατική κυβέρνηση του προλεταριάτου, η οποία θα καθοδηγεί την αγροτιά, που δεν μπορεί μόνη της –παρά τον αριθμό της- να πάει την υπόθεση των σοσιαλιστικών καθηκόντων ως το τέλος. Η επανάσταση θα ξεκινήσει πιο εύκολα από τη Ρωσία για να εξελιχτεί σε επαναστατική καταιγίδα σε όλη την Ευρώπη.

Τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα της επανάστασης αναγνώρισαν –στην πράξη, αν και όχι στα λόγια- 12 χρόνια μετά και οι μπολσεβίκοι με τον Λένιν, τον Μάρτη και τον Απρίλη του ’17.

Τι το ξεχωριστό διέθετε ως θεωρητικός ο Τρότσκι;

Σε σχέση με τους άλλους ρώσους μαρξιστές ηγέτες της εποχής του, ο Τρότσκι ήταν κατά 10 χρόνια –το λιγότερο- νεότερός τους. Ο Τρότσκι ήταν άνθρωπος που διάβαζε πολύ. Σίγουρα όμως δεν είχε προλάβει να διαβάσει τόσα όσα οι μεγαλύτεροί του σε ηλικία θεωρητικοί. Πώς μπορούσε, λοιπόν, ο νεαρός επαναστάτης να βλέπει τόσο μακριά; Δεν χρειάζεται να εξηγήσουμε τη μεγαλοφυΐα του καταφεύγοντας στις θεωρίες περί υπερανθρώπου.

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τον μαρξισμό για να δώσουμε μια απάντηση: ένα ήταν το σημείο υπεροχής του Τρότσκι. Είχε δύο μάτια, που τα χρησιμοποιούσε για να βλέπει γύρω του και όχι για να αποστηθίζει τσιτάτα. Και τι ήταν αυτό που έβλεπε και τον ενέπνευσε για τη διαμόρφωση της θεωρίας της Διαρκούς;

Στη Ρωσία η εργατική τάξη, το 1905, δεν ήταν ούτε 10 εκατομμύρια (λιγότερο από το 1/10 του πληθυσμού). Και η βιομηχανική εργατική τάξη μόλις 3 εκατομμύρια.

Όμως οι εργάτες στη Ρωσία ήταν πολύ πιο συγκεντροποιημένοι απ’ ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο κράτος του πλανήτη. Εργοστάσια γιγαντιαία, όπως το Πουτίλοφ στην Πετρούπολη με 30.000 εργάτες το 1905 και 40.000 το ’17, δεν υπήρχαν πουθενά αλλού στον κόσμο. Κολοσσοί όπως η Siemens, η Erickson και η Nobel, έχτιζαν εργοστάσια μεγαθήρια στην Πετρούπολη και στη Μόσχα.

Αλλά δεν ήταν μόνο οι υλικές συνθήκες, που έκαναν κεντρικό τον ρόλο του προλεταριάτου, ήταν και οι πνευματικές. Ένα παράδειγμα: στα εργοστάσια των προχωρημένων καπιταλιστικών χωρών, της Αγγλίας και της Γερμανίας, ήταν σπάνιο να δέχονται ως μέλη των συνδικάτων τις γυναίκες εργάτριες. Αλλά και όταν ακόμα τις δέχονταν, τις οργάνωναν σε ξεχωριστά τμήματα, περίπου σαν ιδιόμορφους πολιτιστικούς συλλόγους δίπλα στο «καθαυτό» σωματείο. Στη Ρωσία συνέβαινε το ακριβώς αντίθετο. Όλα τα συνδικάτα δέχονταν κανονικά ως μέλη τους τις γυναίκες εργαζόμενες. Και μάλιστα όχι μόνο τα παράνομα επαναστατικά συνδικάτα, αλλά και τα συνδικάτα του Ζουμπάτοφ, αυτά δηλαδή που ίδρυσε η αστυνομία για ελέγχει το κίνημα της εργατικής τάξης (και από αυτά οργανώθηκε η πορεία της «Ματωμένης Κυριακής» του 1905).

Από υλική και πνευματική άποψη, λοιπόν, το προλεταριάτο της Ρωσίας ήταν περισσότερο έτοιμο από κάθε άλλο προλεταριάτο για να παίξει τον επαναστατικό του ρόλο. Όμως, όσο πιο εύκολο ήταν να ξεκινήσει η πυρκαγιά από τη Ρωσία, άλλο τόσο –και ακόμη περισσότερο- δύσκολο ήταν να κρατηθεί η φλόγα της εκεί. Μέσα στη θάλασσα της αμφιταλαντευόμενης και αξεκαθάριστης αγροτιάς και μικρής μπουρζουαζίας.

**Το άρθρο είναι δημοσιευμένο στο 26ο φύλλο (Φλεβάρης 2025) της εφημερίδας «Η Κόκκινη» που κυκλοφορεί.