Μια εισαγωγή στο τρίτομο έργο του Ισαάκ Ντόυτσερ

για τη ζωή και τη δράση του Λέοντα Τρότσκι

Γράφει η Δήμητρα Γεμενετζή

«Η ζωή είναι όμορφη. Ας την καθαρίσουν οι αυριανές γενιές από κάθε ασχήμια, κάθε καταπίεση και βία και ας τη χαρούν σ’ όλη της την πληρότητα».

                                                              (Λ. Τρότσκι)

Ο όγκος της εμβληματικής τριλογίας του Ισαάκ Ντόυτσερ για τον Λέον Τρότσκι είναι τεράστιος – σχεδόν 2.500 σελίδες. Αξίζει ωστόσο τον κόπο μια πρώτη γνωριμία με το έργο αυτό. Αξίζει μια προσπάθεια ακριβώς για να δούμε τι έχει να μας πει για την εποχή μας.

Με το κείμενο αυτό θα επιχειρήσω να εστιάσω σε πέντε βασικά ερωτήματα.

1. Γιατί μας αφορά σήμερα;

Κάθε τόμος χωριστά – Ένοπλος Προφήτης, Άοπλος Προφήτης, Απόβλητος Προφήτης – δεν είναι μόνο μια βιογραφία. Ανοίγει συζητήσεις που αφορούν κάθε εποχή. Αφορούν και τη δική μας εποχή. Μια εποχή ακραίου και ανήθικου καπιταλισμού. Ένα σύστημα που εξαφανίζει λαούς επειδή θέλει και μπορεί. Που σπέρνει πολέμους επειδή θέλει και μπορεί.

Προκύπτουν, λοιπόν, κάποια ερωτήματα:

• Παραμένει επίκαιρη η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης του Τρότσκι;
• Σε τι μπορούν να μας βοηθήσουν οι διαφωνίες του με τον Λένιν σχετικά με την οργάνωση ενός επαναστατικού, ηγετικού κόμματος;
• Πώς μπορεί σήμερα να οργανωθεί ένα πραγματικά μαζικό κίνημα, με προοπτική, όραμα, που θα σταθεί ικανό να μας οδηγήσει –τελικά- στην ανατροπή;

Όλα αυτά με τη σειρά τους οδηγούν στο μεγάλο ερώτημα της στρατηγικής:

Μέτωπα συνεργασίας της Αριστεράς με την αστική τάξη «στο όνομα της αναγκαιότητας» ή στήριξη στις επιτροπές, στα συμβούλια, στα όργανα που χτίζει το ίδιο το κίνημα – τα «σοβιέτ» κάθε εποχής;

Το ζήτημα δεν είναι μια απλή απάντηση στο ερώτημα: «είμαστε υπέρ ή κατά των μετώπων». Το ζήτημα πάντα έγκειται στο εξής: Υπέρ ποιου μετώπου, με ποιους και με ποιους στόχους; Το κεντρικό ερώτημα θέμα είναι πώς το κάνουμε.

2. Η αξία του βιβλίου

Ο Ντόυτσερ στο τρίτομο έργο του καταφέρνει και συνδυάζει με αριστοτεχνικό τρόπο τόσο τη Λογοτεχνία, όσο και την Ιστορία και την Πολιτική.

Με την εξαιρετική λογοτεχνική του αφήγηση, μετον τρόπο που χρησιμοποιεί τον λόγο, μας κάνει να πάσχουμε με τον ήρωα, να βλέπουμε με τα δικά του μάτια την εποχή, να κατανοούμε τις διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες. Και πάνω απ’ όλα, μας χαρίζει απόλαυση ανάγνωσης.

Η εξιστόρηση της βιογραφίας του Τρότσκι βασίζεται σε αρχεία, εφημερίδες, περιοδικά της εποχής. Ο Ντόϋτσερ παίρνει συνεντεύξεις από επιζώντες – ακόμη κι από τη σύζυγο του Τρότσκι. Μας δείχνει ανάγλυφα τις οικονομικές συνθήκες, την πολιτισμική και καλλιτεχνική ανάπτυξη, τις αιτίες των επαναστάσεων και των πολέμων, την ιστορική εξέλιξη στην πορεία του 20ού αιώνα.

Τα βιογραφικά στοιχεία ισορροπούν αριστουργηματικά με την παρουσίαση του πολιτικού Τρότσκι. Τόσο στις θεωρητικές του επεξεργασίες όσο και στη δράση του. Στον τρόποάσκησης της εξουσίας, στη λήψη αποφάσεων, σε όλες τις μεγάλες πολιτικοκοινωνικές συγκρούσεις.

3. Ποιος ήταν ο Ισαάκ Ντόυτσερ;

Ο συγγραφέας δεν είναι ένας «ουδέτερος» ακαδημαϊκός παρατηρητής. Γεννιέται το 1907 στη Γαλικία, τότε Αυστροουγγαρία, σημερινή νότια Πολωνία, σε εβραϊκή οικογένεια. Σπουδάζει οικονομία, φιλοσοφία και μελετά συστηματικά τον μαρξισμό.

Το 1926 εντάσσεται στο ΚΚ Πολωνίας, ενώ το 1932 διαγράφεται λόγω αντισταλινισμού και διαφωνίας με την πολιτική της Κομιντέρν. Συνιδρύει την πρώτη πολωνική τροτσκιστική οργάνωση και αγωνίζεται ενάντια στον ναζισμό και τον σταλινισμό. Λίγο αργότερα μεταναστεύει στη Βρετανία, όπου εργάζεται ως δημοσιογράφος και συγγραφέας ως τον θάνατό του.

Η τριλογία για τον Τρότσκι δημοσιεύεται από το 1954 έως το 1963. Παρά τις διαφωνίες και τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις, θεωρείται ένα από τα αριστουργήματα της αγγλικής ιστοριογραφίας – κι ας έμαθε ο Ντόυτσερ αγγλικά μόνος του.

Ένα σημαντικό στοιχείο που πρέπει να κρατήσουμε: Στη δεκαετία του ’50 και στις αρχές του ’60, η εικόνα της «σταθερής και ισχυρής» Σοβιετικής Ένωσης τον οδηγεί στην αυταπάτη ότι η γραφειοκρατία μπορεί να αυτο-μεταρρυθμιστεί. Γι’ αυτό αντιμετωπίζει με σκεπτικισμό τη θέση του Τρότσκι για την ανάγκη πολιτικής επανάστασης ενάντια στη σοβιετική γραφειοκρατία, αλλιώς θα υπάρξει καπιταλιστική παλινόρθωση.

Η ιστορία, με την κατάρρευση του ’89–’91, δικαίωσε τελικά τον Τρότσκι – και αυτό κάνει το έργο του Ντόυτσερ ακόμη πιο ενδιαφέρον: βλέπουμε τόσο τις διορατικές του αναλύσεις, αλλά την ίδια στιγμή και τα όρια της εποχής του.

4. Τρεις τόμοι – τρεις εποχές μιας ζωής

Η τριλογία ακολουθεί τρεις μεγάλες ιστορικές και πολιτικές φάσεις:

1.Ένοπλος Προφήτης (1879–1921)

Από τα παιδικά χρόνια στο κτήμα Γιανόφκα στην Ουκρανία και τα πρώτα επαναστατικά βήματα, μέχρι την επανάσταση του 1905, τα Σοβιέτ, τον ρόλο του στην Πετρούπολη και, τελικά, την Οκτωβριανή Επανάσταση και τον εμφύλιο.

2. Άοπλος Προφήτης (1921–1929)

Η ζοφερή κατάσταση μετά τη νίκη, η ΝΕΠ, η άνοδος της γραφειοκρατίας, η σύγκρουση με τον Στάλιν, η Αριστερή Αντιπολίτευση, οι θεωρητικές μάχες για την εκβιομηχάνιση, τη δημοκρατία στα Σοβιέτ, τον διεθνισμό.

3. Απόβλητος Προφήτης (1929–1940)

Η εξορία, ο αγώνας ενάντια στον φασισμό, η ανάλυση για τον Χίτλερ, οι Δίκες της Μόσχας, η ίδρυση της 4ης Διεθνούς, και τέλος η δολοφονία του στο Μεξικό.

Ο ίδιος ο Ντόυτσερ γράφει ότι ολοκλήρωσε τον Ένοπλο Προφήτη, ενώ ακόμη ζούσε ο Στάλιν και η λατρεία του έμοιαζε «ανεξίτηλη». Οι περισσότεροι κριτικοί παραδέχτηκαν πως το βιβλίο αυτό μόνο του καταφέρνει και «αναιρεί τρεις δεκαετίες σταλινικής συκοφαντίας».

Οι τίτλοι των τριών τόμων είναι εμπνευσμένοι από τον Μακιαβέλι και την περίφημη φράση του: «Όλοι οι οπλισμένοι προφήτες έχουν νικήσει, και οι άοπλοι έχουν καταστραφεί».

Και το κεντρικό νήμα του έργου του είναι ακριβώς αυτό: Πώς ένας «προφήτης» της επανάστασης, με τεράστια ευφυΐα και θέληση, περνά από την κορυφή της ιστορίας στην απομόνωση. Και παρ’ όλα αυτά, μένει μέχρι τέλους πιστός στην ιδέα. Του κομμουνισμού, της δημιουργίας ενός κόσμου χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, χωρίς αδικία.

Ο Ντόυτσερ είναι πολύ ειλικρινής και ξεκάθαρος: δεν γράφει για να μας παραδώσει μια «αγιογραφία» του Τρότσκι· δεν μας παρουσιάζει έναν άνθρωπο ακηλίδωτο και χωρίς σκιές. Μας δείχνει έναν πραγματικό επαναστάτη με όλες τις αντιφάσεις του. Και καταφέρνει να μας γοητεύσει παρόλες τις αντιφάσεις του.

                                                                                                                                                                                 

5. Κάποιες βασικές στιγμές από τον πρώτο τόμο

• Ο νεαρός Λεβ (Λιόβα) μεγαλώνει στο αγρόκτημα Γιανόφκα, γοητεύεται στην αρχή από τους ναρόντνικους, αλλά περνά στον μαρξισμό χάρη στη γνωριμία του με τη μαρξίστρια Σοκολόφσκαγια, τη μετέπειτα πρώτη σύζυγό του.
• Συμμετέχει στην ίδρυση της «Ένωσης Εργατών της Νότιας Ρωσίας», συλλαμβάνεται, περνά τέσσερα χρόνια σε φυλακές και εξορίες, δραπετεύει το 1902 – ο Ντόυτσερ περιγράφει γοητευτικά τη δραπέτευσή του σαν σκηνή από μυθιστόρημα.
• Το 1903 ζει από κοντά τη διάσπαση μπολσεβίκων–μενσεβίκων. Πολιτικά βρίσκεται πιο κοντά στους μπολσεβίκους. Διαφωνεί όμως με τη διάσπαση και προσπαθεί να ενώσει τις δυο πτέρυγες. Εκεί αρχίζει να ωριμάζει η θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης: η ιδέα ότι το προλεταριάτο, παίρνοντας την εξουσία σε μια καθυστερημένη χώρα όπως η Ρωσία, δεν μπορεί να «σταματήσει» στην αστικοδημοκρατική επανάσταση, αλλά θα προχωρήσει σε σοσιαλιστικά μέτρα, σε σύνδεση με τη διεθνή επανάσταση.
• Στην επανάσταση του 1905, αναδεικνύεται σε πρόεδρο του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Στη δίκη που ακολουθεί, μετατρέπει την απολογία του σε ένα συγκλονιστικό κατηγορώ ενάντια στον τσαρισμό – και αποκτά τεράστια δημοτικότητα.

Όλα αυτά, ο Ντόυτσερ δεν τα περιγράφει «στεγνά». Μπαίνει μέσα στη σκηνή, δείχνει την ψυχολογία, την ατμόσφαιρα, τον ενθουσιασμό αλλά και την πίκρα της ήττας.

6. Άνοδος της γραφειοκρατίας – σύγκρουση με τον Στάλιν

Μετά την επανάσταση και τον εμφύλιο, η φτώχεια, η καθυστέρηση και η απομόνωση της Ρωσίας δημιουργούν το έδαφος για κάτι καινούριο: τη σοβιετική γραφειοκρατία.

Ο Τρότσκι γράφει στην Προδομένη Επανάσταση ότι η γραφειοκρατία γεννιέται από την έλλειψη υλικών αγαθών, από την «ουρά» και τον «αστυφύλακα» που επιβάλλει ποιος θα πάρει και ποιος θα περιμένει.

Η Αριστερή Αντιπολίτευση, με επικεφαλής τον Τρότσκι:

• ζητά εσωκομματική δημοκρατία,
• επιμένει στην ταχεία εκβιομηχάνιση με όφελος για την εργατική τάξη,
• αντιστέκεται στη θεωρία του «σοσιαλισμού σε μία μόνο χώρα».

Ο Ντόυτσερ θέτει και το περίφημο ερώτημα: Μπορούσε να είχε νικήσει η Αντιπολίτευση;
Η απάντησή του, ακολουθώντας και τον Τρότσκι, είναι πως η εξέλιξη δεν κρίνεται ποτέ απ’ τον «χαρακτήρα» ενός ηγέτη, αλλά από τις βαθύτερες κοινωνικές δυνάμεις. Χωρίς άνοδο του διεθνούς κινήματος, χωρίς νέα επαναστατικά κύματα, η μάχη μέσα στην ΕΣΣΔ είχε ήδη γείρει υπέρ της γραφειοκρατίας.

Παράλληλα, ο Ντόυτσερ αφιερώνει και ολόκληρο κεφάλαιο στον αγώνα του Τρότσκι για τον πολιτισμό – την προσπάθειά του να ανυψώσει το μορφωτικό επίπεδο των στελεχών, να παρέμβει στις καλλιτεχνικές συζητήσεις, να υπερασπιστεί μια επαναστατική, αλλά όχι γραφειοκρατική, πολιτιστική πολιτική.

7. Ο «Απόβλητος Προφήτης» – φασισμός, λαϊκά μέτωπα, 4η Διεθνής

Στον τρίτο τόμο βλέπουμε:

• Τον Τρότσκι ως από τους πρώτους που καταλαβαίνουν ότι ο Χίτλερ δεν είναι «απλώς άλλη μια αστική κυβέρνηση», αλλά μια ποιοτικά νέα μορφή αντεπανάστασης. Δίνει  ένα εξαιρετικό ορισμό του φασισμού και ανατέμνει αριστουργηματικά το φασιστικό φαινόμενο, το πώς συνεπάγεται στη συντριβή κάθε εργατικής οργάνωσης, τη διάλυση της ίδιας της εργατικής δημοκρατίας μέσα στον καπιταλισμό.
• Την τραγωδία της Γερμανίας μετά την χαμένη επαναστατική ευκαιρία του 1923 και μετά τα λαϊκά μέτωπα σε Γαλλία και –κυρίως- στην Ισπανία, όπου η σταλινική πολιτική της «συμμαχίας με την αστική τάξη» ανοίγει ουσιαστικά τον δρόμο στην ήττα της επανάστασης και στη νίκη του Φράνκο.
• Τις Δίκες της Μόσχας, την πρωτοφανή σκευωρία ενάντια σε όλη την παλιά φρουρά των μπολσεβίκων – όλοι εν μια νυκτί βαφτίζονται «πράκτορες», όλοι είναι «σαμποτέρ», όλοι, φυσικά, τίποτα λιγότερο από «όργανα του Τρότσκι».
• Την 4η Διεθνή, που ιδρύεται το 1938, με τη φράση-κλειδί: «Η ιστορική κρίση της ανθρωπότητας έχει αναχθεί σε κρίση της επαναστατικής ηγεσίας του προλεταριάτου».
• Και τέλος, τη διαθήκη του Τρότσκι, λίγο πριν από τη δολοφονία του το 1940 στο Μεξικό. Μέσα σε αυτή δηλώνει ότι, αν ξανάρχιζε τη ζωή του, θα ακολουθούσε την ίδια βασική πορεία· ότι πεθαίνει ως προλεταριακός επαναστάτης, μαρξιστής, με πίστη στο κομμουνιστικό μέλλον της ανθρωπότητας – και καταλήγει με εκείνη τη φράση που κόβει την ανάσα:

«Η ζωή είναι όμορφη. Ας την καθαρίσουν οι αυριανές γενιές από κάθε ασχήμια, κάθε καταπίεση και βία και ας τη χαρούν σ’ όλη της την πληρότητα».

8. Εν είδει επιλόγου – Τι μένει για εμάς;

Η βιογραφία του Τρότσκι από τον Ισαάκ Ντόυτσερ δεν είναι απλώς μια ιστορική αφήγηση.
Είναι ένας καθρέφτης του 20ού αιώνα. Ένας καθρέφτης των ελπίδων, των απογοητεύσεων, των ηρωισμών και των προδοσιών.

Ο Ντόυτσερ δεν μας ζητά να συμφωνήσουμε αναγκαστικά με τον Τρότσκι.

Μας ζητά να τον κατανοήσουμε.

Μας ζητά να δούμε πίσω από τον ηγέτη, τον εξόριστο, τον «απόβλητο», τον άνθρωπο που πίστεψε ότι η ιστορία μπορεί να αλλάξει, ότι η λογική και η θέληση μπορούν να νικήσουν τη μοίρα.

Σε μια εποχή όπως η δική μας, με πολέμους, με φτώχεια, με έναν καπιταλισμό που δείχνει ανοιχτά το πιο βάρβαρο πρόσωπό του, τα ερωτήματα που ανοίγει το βιβλίο δεν είναι «μουσειακά». Και πώς θα μπορούσε να είναι άλλωστε όταν ανοίγουν ξανά όλα τα μεγάλα ερωτήματα;

• Πώς οργανώνεται ένα μαζικό, επαναστατικό κίνημα;
• Τι είδους κόμμα χρειάζεται;
• Τι σημαίνει διεθνισμός σήμερα;
• Πώς αποφεύγουμε ξανά τις τραγωδίες των λαϊκών μετώπων, των συμβιβασμών, των ηττών;

Οι σκέψεις στο χαρτί, όπως γράφτηκε, είναι ίχνη στην άμμο.

Ακολουθώντας τα, μπορούμε να δούμε για λίγο τον δρόμο που εκείνος διέσχισε – και ίσως να φωτίσουμε λίγο καλύτερα τον δικό μας.

*Το κείμενο αποτελεί μια περίληψη της εισήγησης που έκανε η Δήμητρα Γεμενετζή στην ανοιχτή συζήτηση που διοργάνωσε η εφημερίδα «Η Κόκκινη» την Τετάρτη 5 Νοέμβρη 2025 στο Στέκι Μεταναστριών Θεσσαλονίκης.