(σημείωμα για τη λήξη του εμφυλίου πολέμου στις 29 Αυγούστου 1949)

Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος

Στην Ελλάδα τα χρόνια ανάμεσα στο 1943 και 1949 δύο αντίπαλα στρατόπεδα, δύο κοινωνικές τάξεις, συγκρούστηκαν σε μια ανελέητη πάλη για την εξουσία. Η σύγκρουση ξεκίνησε μέσα στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου και έληξε με την ήττα των ανταρτών στον Γράμμο το 1949. Μέσα σ΄ αυτά τα εφτά χρόνια η εργατική τάξη και ο λαός βίωσαν την προσμονή και τον ενθουσιασμό της κοινωνικής επανάστασης, αλλά και την κτηνωδία της αντεπανάστασης.

Ούτε πριν ούτε μετά από το ’43-‘49 υπήρξε άλλη στιγμή που η αστική τάξη της Ελλάδας κινδύνεψε να χάσει την εξουσία από την οργή της εργατικής τάξης και του λαού. «Ξεσηκώθηκαν οι παρακατιανοί» συνοψίζει τον χαρακτήρα της σύγκρουσης η Ρίκη Βαν Μπουσχότεν στο εκπληκτικό βιβλίο της «Ανάποδα Χρόνια» για τον ελληνικό εμφύλιο. Ενώ τους πόθους των ξεσηκωμένων για κοινωνική ισότητα περιγράφει αδρά σε δύο στίχους ένα αντάρτικο τραγούδι:

«Αν είσαι κι αν δεν είσαι του βασιλιά παιδί,

να μάθεις να δουλεύεις αν θες να τρως ψωμί» 

Η ήττα της κοινωνικής επανάστασης στην Ελλάδα συνέτριψε τη γενιά που την έζησε. Έριξε στην απελπισία και την αποτελμάτωση και οδήγησε στη μετανάστευση στο εξωτερικό τις επόμενες γενιές, μέχρι να φτάσει η εξέγερση του Πολυτεχνείου και να αρχίσει να υποχωρεί ο τρόμος της κυριαρχίας του χωροφύλακα και του χαφιέ. 

«Ποιος ήταν ο σκοπός του αγώνα;»

 «Μας λέγαν μη, μη χρωματίζετε τον αγώνα. Αν κάναμε ταξικό αγώνα θα την κερδίζαμε την επανάσταση. Αυτό το βλέπω τώρα. Τότε λέγαμε: γιατί δεν μας αφήνουν να εκδηλωθούμε πιο ελεύθερα σαν ταξικό αγώνα;».

«Ο σκοπός μας ήταν να απελευθερωθούμε από τον φασισμό, να διώξουμε την πλουτοκρατία, την μπουρζουαζία, να αναλάβει μια νέα κυβέρνηση, μια αλλαγή, να ζήσουμε καλύτερα, γιατί ήταν αδικημένοι πολύ από κείνο το σύστημα. Όσο φτωχός ήσαν άλλο τόσο σε πατούσαν στη λάσπη».

«Τότε μπαίναμε στο νάμα της ιδεολογίας […] και τη ρουφήξαμε όπως ρουφάει η στεγνή άμμος τη βροχή. Τόσο μας άρεσε η θεωρία τους. Οπότε ν’ ακούμε να μας λένε: ‘σύνορα χώρες να ρημάξουν, σφαγές να μην ξαναγινούν’, που τραγουδούσαμε, πώς να μην το υιοθετήσουμε αυτό; Να καταργηθούν τα σύνορα, να είμαστε αγαπημένοι. […] Στην παγκόσμια επανάσταση να πιστεύουμε, να καταργηθούν οι χώρες και τα σύνορα, να λείψουν αυτές οι διαμάχες, να μην σκοτωνόμαστε, να είμαστε σε παγκόσμια ειρήνη. Και μας άρεσε αυτό. Το δεχτήκαμε».

(Μια γυναίκα:

– «Ποιος ήταν ο σκοπός του αγώνα;»

– «Για την ισότητα, ντε. Να μην υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί. Βλέπαμε στα Γρεβενά τα μαγαζιά γεμάτα και εμείς να μην έχουμε να φάμε. Ισότητα να υπάρχει».  

(ηλικιωμένοι παλιοί αντάρτες και επονίτες από το χωριό Ζιάκα Γρεβενών. Από τις συνεντεύξεις των κατοίκων του χωριού που περιλαμβάνονται στο έργο «Ανάποδα Χρόνια» της Ρίκη Βαν Μπουσχότεν) 

Ένα εκπληκτικό κίνημα μαζών ξεσηκώθηκε ενάντια στον ναζισμό σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη. Σε δυο χώρες, τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα, ο ξεσηκωμός αυτός πήρε χαρακτηριστικά κοινωνικής επανάστασης και γενικευμένου εμφυλίου πολέμου.

Στην Ελλάδα το ηγετικό κόμμα της αντιφασιστικής αντίστασης, το ΚΚΕ, τον Οκτώβρη του 1944 στην απελευθέρωση διέθετε πάνω από 400.000 μέλη. Ο αντάρτικος στρατός του ΕΛΑΣ είχε περισσότερους από 50.000 μαχητές και μαχήτριες, που διέθεταν έως και μονάδες πυροβολικού. Και περισσότερα από 1.000.000 άνθρωποι ήταν οργανωμένοι στο ΕΑΜ. Καμία άλλη πολιτική δύναμη στην Ελλάδα δεν μπορούσε καν να συγκριθεί σε μέγεθος με αυτό το πολιτικό στρατόπεδο. 

Και όμως, αυτή την καταπληκτική συσπείρωση δυνάμεων η ηγεσία του ΚΚΕ κατάφερε να την οδηγήσει όχι απλώς σε ήττα, αλλά σε πανωλεθρία.

Μόνο στον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949 υπήρξαν 150.000 νεκροί, βαριά τραυματίες και αγνοούμενοι. Από αυτούς οι 30.000 ήταν μαχητές και μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού, δηλαδή των ανταρτών. Σχεδόν 60.000 ήταν οι αντίστοιχες απώλειες του Εθνικού Στρατού, χωρίς να περιλαμβάνονται σ΄ αυτές οι πολυάριθμοι θάνατοι σε Σώματα Ασφαλείας, ΜΑΥδες (ακροδεξιούς πολιτοφύλακες) και συμμορίες παρακρατικών της Δεξιάς.

Επίσης, κάπου 6.000 αιχμάλωτοι αντάρτες και αντάρτισσες, αλλά και στελέχη της Αριστεράς στις πόλεις, εκτελέστηκαν την ίδια περίοδο. Ενώ περισσότεροι από 50.000 αριστεροί οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και βασανιστηρίων, με εφιαλτικότερο όλων τη Μακρόνησο.  Άλλοι 100.000 αντάρτες και άμαχοι ήταν οι πολιτικοί πρόσφυγες που κατέφυγαν στα κράτη του υποτιθέμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού».

Πώς χάθηκε η επανάσταση;

Είναι προφανές πως για τη συντριβή του επαναστατικού κινήματος στην Ελλάδα καμία απολύτως ευθύνη δεν έχουν οι εκατοντάδες χιλιάδες μαχητές και μαχήτριες, που στρατεύτηκαν στην πάλη για μια άλλη κοινωνία. Αντίθετα, οι κομμουνιστές και οι κομμουνίστριες έκαναν απίστευτες θυσίες και επέδειξαν άφταστο ηρωισμό απέναντι στον ταξικό εχθρό.

Οι προσωπικές βαριές ευθύνες του επικεφαλής του ΚΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη και των ηγετικών στελεχών, τα επιμέρους τακτικά λάθη, ακόμα και ο ρόλος που έπαιξαν οι ηγέτες του ανατολικού μπλοκ, είναι υπαρκτά ζητήματα. Όμως, αποτελούν συμπληρωματικά και όχι καθοριστικά στοιχεία της ήττας.

Ο αποφασιστικός παράγοντας, που έγειρε την πλάστιγγα προς την άρχουσα τάξη της Ελλάδας, ήταν οι πολιτικές επιλογές του ΚΚΕ.

Μέσα στο διάστημα 1943-1949 τρεις φορές κόντεψε να ξεγλιστρήσει η εξουσία από τους αστούς στην Ελλάδα.

Η πρώτη φορά ήταν τον Σεπτέμβρη και Οκτώβρη 1944, όταν ο ΕΛΑΣ απελευθέρωσε την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και όλες τις μεγάλες πόλεις και συνέτριψε τον γερμανοντυμένο στρατό των Ταγμάτων Ασφαλείας στον Πύργο, τους Γαργαλιάνους, τον Μελιγαλά και το Κιλκίς, καθώς και σε κάθε σημείο της χώρας όπου συγκρούστηκε μαζί του. Οι δυνάμεις του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ έλεγχαν πρακτικά το σύνολο σχεδόν της επικράτειας. Όμως το ΚΚΕ προτίμησε να μείνει πιστό στις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας και να μπει στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Παπανδρέου ως… μειοψηφική δύναμη. Οι εαμίτες υπουργοί τον ενάμιση μήνα που κυβέρνησαν εφάρμοσαν κατά γράμμα όλα τα αντεργατικά μέτρα που συναποφάσιζε η «εθνική» κυβέρνηση.

Έτσι, η ηγεσία του ΚΚΕ πρόσφερε ξανά την εξουσία στους καπιταλιστές και στον παλαιό πολιτικό κόσμο, με την ίδια αβρότητα που ένας κουφιοκέφαλος δανδής θα προσέφερε ένα πεσμένο γάντι σε κάποια αφηρημένη κυρία της αριστοκρατίας. Όμως οι μεγαλοπρεπείς αβροφροσύνες δεν έχουν θέση στην ταξική πάλη και ιδιαίτερα στην πάλη για την εξουσία.

Η δεύτερη φορά ήταν στα Δεκεμβριανά του 1944. Οι Έλληνες καπιταλιστές και ο αγγλικός στρατός του Τσώρτσιλ πάλευαν με κάθε μέσο για τη νίκη, ενώ στο ίδιο στρατόπεδο πολεμούσαν πλάι-πλάι οι στρατιώτες του Στρατού της Μέσης Ανατολής, οι χίτες, οι πρώην αιχμάλωτοι ταγματασφαλήτες που ο ΕΛΑΣ είχε παραδώσει στην κυβέρνηση Παπανδρέου και στους Άγγλους, όπως και οι χωροφύλακες που είχαν υπηρετήσει πρόθυμα τους ναζί. Και δεν δίσταζαν σε κανένα έγκλημα σε βάρος του άμαχου πληθυσμού της Αθήνας, προκειμένου να περισώσουν την εξουσία τους. Την ίδια όμως ώρα η ηγεσία του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ έστελναν τις πιο εμπειροπόλεμες δυνάμεις του ΕΛΑΣ στην… Ήπειρο ή τις κρατούσαν αδρανείς, και έδιναν τη μάχη της Αθήνας με τον εφεδρικό ΕΛΑΣ, χωρίς το εντελώς απαραίτητο πυροβολικό και τον βαρύ οπλισμό που έμενε αχρησιμοποίητος στην Πελοπόννησο(!). Ενώ οι αστοί πάλευαν για ολόκληρη την εξουσία, η ηγεσία του ΚΚΕ προσπαθούσε να πιαστεί από οποιονδήποτε μίζερο συμβιβασμό μαζί τους. Και το αποτέλεσμα ήταν η άθλια  συμφωνία αφοπλισμού στη Βάρκιζα.

Δείγμα απόλυτης εξαχρείωσης και αμοραλισμού είναι η παρακάτω δήλωση στους δημοσιογράφους του Σιάντου, επικεφαλής του ΚΚΕ, την ημέρα που υπογραφόταν η συμφωνία της Βάρκιζας:

«Εφόσον οι μεγάλοι σύμμαχοι αποφάσισαν πως η παρουσία του βρετανικού στρατού στην Ελλάδα ήταν χρήσιμη, σημαίνει πως ήταν. Πιστεύουμε πως η σύγκρουση μεταξύ ΕΛΑΣ και Βρετανών είναι αποτέλεσμα μιας θλιβερής παρεξήγησης, η οποία, όπως ελπίζουμε, θα ξεχαστεί».

Η τρίτη φορά ήταν το 1946, όταν ξεκίνησε ένα μεγάλο κύμα συγκλονιστικών διαδηλώσεων και κινητοποιήσεων, κύρια στην Αθήνα, ενώ ταυτόχρονα στις εκλογές των εργατικών σωματείων σάρωναν τα ψηφοδέλτια του ΕΡΓΑΣ, της παράταξης του ΚΚΕ. Η εργατική τάξη έβγαινε από μια σημαντική – αλλά όχι καθοριστική ακόμη! – ήττα και δεν είχε εγκαταλείψει τη διάθεση για αγώνα.  

Όμως, η ηγεσία του ΚΚΕ, ενώ έψαχνε ακόμη μια ευκαιρία για συμβιβασμό με την αστική τάξη και συμμετοχή σε κυβερνητικό σχήμα μαζί της, υπέβαλε το εργατικό κίνημα σε κρύα ντους. Το κεντρικό σύνθημα του ΚΚΕ το 1945-1946 ήταν: «ΗΣΥΧΙΑ – ΕΝΟΤΗΤΑ – ΟΜΟΝΟΙΑ – ΔΟΥΛΕΙΑ – ΑΝΟΡΘΩΣΗ». Το πόσο ανταποκρινόταν ο λαϊκός κόσμος σε αυτό το σύνθημα το έδειξε ανάγλυφα η μείωση των μελών του κόμματος στα 100.000 από τα σχεδόν 450.000 του τέλους του 1944.

Ενώ η ηγεσία του ΚΚΕ συνέχιζε να ζει το όνειρο των συγκυβερνητικών προσδοκιών, η ακροδεξιά τρομοκρατία στην ύπαιθρο της χώρας θέριζε:  σχεδόν 1.300 νεκροί, πάνω από 30.000 βασανισμοί και περί τις 85.000 συλλήψεις. Τα καταδιωγμένα μέλη του ΚΚΕ στα χωριά άρχισαν να καταφεύγουν στα βουνά για να σωθούν και σιγά-σιγά να ανταπαντούν στα χτυπήματα.  

Τον Φλεβάρη του 1946, ένα χρόνο μετά τη Βάρκιζα, οι ηγέτες του ΚΚΕ αποφασίζουν, μαζί με τη γραμμή της εθνικής ομόνοιας και της ομαλότητας, να ξεκινήσουν «προοδευτικά» το αντάρτικο ενάντια στη βία των συμμοριών  της άκρας δεξιάς. Η προσπάθεια ήταν να χρησιμοποιηθεί η «πίεση» των ανταρτών για να αλλάξει η στάση των αστικών κομμάτων απέναντι στο ΚΚΕ. Και αυτό δεν ήταν καν το απόγειο των αντιφατικών στροφών της κομματικής ηγεσίας.

Τον Μάρτη του 1946 το ΚΚΕ δεν συμμετέχει στις βουλευτικές εκλογές, καταγγέλλοντάς τες ως αποτέλεσμα βίας και νοθείας. Παράλληλα δίνει εντολή για ένα «συμβολικό» αντάρτικο χτύπημα στο Λιτόχωρο, το οποίο και θεωρείται από τους ιστορικούς ως το εναρκτήριο γεγονός του εμφυλίου πολέμου του 1946-1949. Όμως, τον Σεπτέμβρη του 1946, και ενώ ο εμφύλιος έχει εδώ και μήνες αρχίσει, το ΚΚΕ – που παραμένει τυπικά νόμιμο κόμμα – συμμετέχει κανονικά στο δημοψήφισμα για το πολίτευμα της χώρας.

Αλλά αυτή τη φορά η εκλογική διαδικασία είναι εντελώς προσχηματική και ολοκληρωτικά νόθα και το αποτέλεσμα (η επιστροφή του βασιλιά) προφασισμένο από τους οργανωτές του δημοψηφίσματος. Έτσι, μόνο ένα μικρό ποσοστό ψήφων αντιτίθεται στην επιστροφή του βασιλιά, και το ΚΚΕ νομιμοποιεί ουσιαστικά τη διαδικασία με τη συμμετοχή του.

Αυτό που έχει εν τω μεταξύ συμβεί είναι το Γ΄ Ψήφισμα, νομοθέτημα το οποίο καταργεί το δικαίωμα της απεργίας, των συνδικαλιστικών εκλογών, του οικογενειακού ασύλου και που ιδρύει έκτακτα στρατοδικεία, τα οποία προχωρούν σε αθρόες εκτελέσεις στελεχών του ΚΚΕ. Μέσα στο κλίμα του Γ΄ Ψηφίσματος και του τρόμου, το κρυφτούλι με τη συμμετοχή στους θεσμούς ήταν απόλυτα αυτοκτονική γραμμή.

Η ιστορική χρεωκοπία του σταλινισμού στην Ελλάδα

Από όσο γνωρίζουμε, δεν έχει υπάρξει στην παγκόσμια ιστορία περισσότερο αλλοπρόσαλλη πολιτική κάποιου σχηματισμού της Αριστεράς από αυτή του ΚΚΕ το 1943-1949. Ήταν δυνατόν ποτέ να νικήσει ένα επαναστατικό λαϊκό κίνημα που ποδηγετούνταν από μια τέτοια ηγεσία;

Το ΚΚΕ σε κάθε στροφή των γεγονότων επέμενε στην προσπάθειά του να μπει σφήνα μέσα στα αστικά κόμματα και να συμμαχήσει με το «δημοκρατικό» και «πατριωτικό» τμήμα της αστικής τάξης ενάντια στο «προδοτικό» και «κομπραδόρικο». Όμως δεν υπάρχει παρά μόνο ένα ενιαίο μπλοκ των καπιταλιστών, όταν έχουν απέναντί τους τον εξεγερμένο λαό. Έτσι,  αντί το ΚΚΕ να διασπάσει τους αστούς, συνθλίφτηκε  το ίδιο ανάμεσα σε δύο μυλόπετρες: την αστική τάξη, που πάλευε για την εξουσία και την ίδια την ύπαρξή της από τη μια, και το εργατικό λαϊκό κίνημα από την άλλη.    

Για την εποχή μας, το μάθημα της επανάστασης που χάθηκε το 1943-1949 είναι ένα: Ο σταλινισμός αποδείχθηκε περίτρανα πως είναι ο νεκροθάφτης της επανάστασης.

Η προδομένη επανάσταση του ’43-’49 ζητάει δικαίωση. Και μπορεί να τη βρει σε μια νέα κοινωνική έκρηξη. Αρκεί το εργατικό κίνημα να καταφέρει να συνδυάσει τη μπολσεβίκικη πολιτική παράδοση του Λένιν και του Τρότσκι με τον ηρωισμό των ανταρτισσών και των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού την ώρα της μάχης.