(кон романот „Земја на бегалци“ од Кица Колбе)

Пишува Елена Ѓорѓиовска

ПОЈАВАТА НА ЕГЕЈСКАТА ТЕМА ВО МАКЕДОНСКАТА КНИЖЕВНОСТ

Егејската тема во македонската литературна наука својата појава ја влече од објавувањето на првите дела во кои таа се третира како главно обележје. Доказ за тоа се романите: „Зоја“ од Паскал Гилевски, „Постела за чемерните“ од Петре Наковски, „Магла“ од Иван Чаповски, „Жеголец во срцето“ од Ката Мисиркова и други. Таа си го пронашла својот пат и се вгнездила во македонската литература, и тоа токму тогаш кога тоа било (нај)потребно – во почетоците на развојот на македонскиот современ роман. Имено, развојот на македонскиот роман не би можел да се одвива без егејската тема зашто „егејската тема е една специфична вредност на македонската литература и македонскиот роман. “ (Тодоровски 2007: 370). Без таа специфична вредност не би биле целосни ниту како книжевност, ниту како култура. Во почетоците на анализите и согледбите за егејската тема во современата македонска литература свое предавање одржал Гане Тодоровски на XX. Семинар за македонски јазик, литература и култура во Охрид, на 12. август 1987 година. Истото се надоврзува на претходните предавања на Александар Спасов и Георги Старделов. Егејската тема, според Тодоровски се вбројува меѓу неколкуте клучни или магистрални теми за нас: илинденската, балканските војни, НОБ и борбите на македонскиот народ од егејскиот дел, особено во периодот на граѓанската војна (1946-1949). Егејската тема е „…специфична и врзана само за македонската литература, бидејќи секоја одредена национална литература, сеедно дали поголема или помала, знае за некои таканаречени клучни теми.“ (Тодоровски 2007: 369) „Оваа литература нам, на Македонците, ни ја спаси националната чест. Ни ја поднесе да ја одболуваме историската меморија како античка трагедија.“ (Тодоровски 2007: 369)

Оттогаш, па се до денес, егејската тема зазела значајно место во македонската книжевност преку објавата на бројни студии и дела. Дела од поново време што ја третираат егејската тема се романите на Кица Колбе од кои особено се истакнуваат: „Егејци“ (1990), „Снегот на Казабланка“ (2005) и „Земја на бегалци“ (2018) за кое ќе стане збор во оваа студија. Кица Колбе е македонска писателка, преведувачка со егејско потекло која го користи пишаниот збор за да ја истражи личната и колективната траума, прашањата за идентитетот, меморијата. Во нејзините романи таа го третираат прашањето на отуѓеноста, јазичната загуба и искуството на прогонетите Македонци. Со тоа се докажува дека егејската тема во македонската книжевност е многу повеќе од жанровска одредница, таа е, како што ќе истакне и Тодоровски „и судба и бол и траума и комплекс.“ (Тодоровски 2007: 375) Но и „…судбинска обврска и национален долг, довик и на крвта и на почвата…“ (Тодоровски 2007: 377)

ЕГЕЈСКАТА ТЕМА КАКО ПАЛИМПСЕСТ ВО МАКЕДОНСКАТА КНИЖЕВНОСТ

Егејската тема која Тодоровски уште во 1987 ја препозна како врвен актуелитет на нашата литература, денес ја живее својата палимпсестна приказна во македонската книжевност и култура. За неа може да се разговара на повеќе рамништа, зашто таа е наша и длабоко ни припаѓа нам на луѓето, на бегалците, на Егејците, на Македонците. „Егејската тема за современиот македонски граѓанин, човек или интелектуалец е мошне болежливо, деликатно, суптилно, сурово, егзистенцијално и есенцијално, политичко и историско, национално и социјално, идејно и антрополошко прашање, а над сѐ – трагично прашање, сѐ уште неразрешено прашање… Литературата и да сака не би можела да го избегне од своето видно поле.“ (Тодоровски 2007: 375)

Егејската тема не се појавува неповикана на нашата книжевната сцена. Таа се јавува како резултат на неправдите и егзодусот кои им биле вршени на Македонците од Егејска Македонија низ времето. „Егзодусот не смее да биде заборавен, а со тоа не смее да биде затворено ниту егејското прашање.“ (Мојсова-Чепишевска 2015: 80) Траумата од егзодусот израснува како траума на нашата култура, традиција и директно влијае на неа. Затоа егејската тема не смее и не треба да се гледа одделно од македонската книжевност и култура. Првенствено и најважно затоа што таа во неа постои како палимпсест. Оттука, стариот текст напишан на пергамент можеме да го восприемаме како синоним за македонската книжевност низ времето, додека новонапишаниот текст врз постоечкиот, палимпсестот ќе биде синоним за егејската тема која се проткајува како нежен конец низ пеграментот. Стружениот, стариот текст и новиот текст се испреплетуваат, се мешаат, создаваат свои лавиринти и почнуваат да постојат еден за друг/еден со друг. Кога еднаш се појавила, егејската тема не можела и не може да се оддели од македонската книжевност исто како палимпсестите, старите ракописи испишани врз веќе постоечки текст. Кога еднаш ќе се замешаат тешко е да ги гледаш двата посебно, така и македонската литература и култура не може да се гледа поединечно од текстовите со егејска тема, од егејството. Егејската тема како палимпсестна категорија отвора многу прашања: она за домувањето, за постмеморијата, за медитеранизмот, за колективната меморија… За Кица Колбе да се запамети – значи  да остане запишано врз пергаментот на историјата и така таа со овие дела во кои егејската тема ја доживува својата експанзија прави дом за колективната меморија на сите предци. Врз пергаментот на македонската книжевност и култура таа и многу други писатели го запишуват палимпсестот за егејските страдања… Кица Колбе со „Земја на бегалци“, но и со претходните нејзини романи сака да ја засведочи трагичната историја на Егејците, бидејќи „историјата претставува минато, а меморијата е вечна сегашност или современо минато. (Мојсова-Чепишевска, според скрипта: 7) Меморијата е помнење, а филозофијата на помнењето ги отвора и темите на назалната меморија, на сетилното сеќавање и на постмеморијата…

ПОСТМЕМОРИЈАТА КАКО ОГЛЕДАЛНА СЛИКА НА СЕТИЛНОТО СЕЌАВАЊЕ

Терминот постмеморија е воведен од Мериен Хирш со цел да го опише „односот на децата на преживеаните на културната и колективната траума кон искуствата на нивните родители, искуства кои тие ги запаметиле единствено како приказни и слики со коишто пораснале, но коишто се толку моќни, што тие ги конструираат како свои сопствени мемории.“ (Hirsch 1999: 8) Впрочем, постмеморијата станува дел и од сеќавањата и животот на чупката Фроска, лик од романот „Земја на бегалци“ од Кица Колбе. Преку наративната постмеморија на чупката Фроска се раскажува приказната на нејзиното семејство, а преку таа приказна и сториите на семејствата слични на нејзиното. Оваа книга е фикциска проекција на фактичкиот живот на Егејците. Иако постмеморијата реферира на постгенерацијата која не ги искусила трауматичните  настани директно, Фроска ѝ припаѓа на првата постгенерација. Ова значи дека голем број од искусените настани се дел од нејзината постмеморија, но голем дел од спомените и траумите и самата ги доживува со семејството. Трансмисијата на спомените за баба ѝ се одвива преку кажувањата на дедо ѝ и на татко ѝ. Персоната на трагично починатата баба Фроска се оживува преку персоната на внуката која го носи нејзиното име „Во името што ѝ го дадоа на првата внука беше заветот на паметењето.“ (Колбе 2018: 167) Персоналниот и колективниот идентитет се мешаат во персоната на чупката Фроска. За да му даде простор на личниот идентитет, да се ослободи, таа мора да ја запише колективната траума (да ја раскаже приказната за траумата на нејзиното семејство доживеана реално или постмемориски.) Тагата ја раѓа потребата од создавање КОЛЕКТИВНА МЕМОРИЈА за да не се заборави, но и за да се изгради сопствен идентитет, посебен, и целосно нејзин, на егејската чупка Фроска.

Постмемориската врска со минатото, чупката Фроска ја остварува преку сеќавањата на кажувањата на бабите, мајка ѝ, татко ѝ, дедо ѝ и другите Егејци во Земјата на бегалците . Но, примарно оваа врска се остварува и преку миризмата на багремите, преку назалната меморија, синестезичното чувство кое го враќа сеќавањето кое заспало некаде во неа. Фроска ги присвојува доживувањата на нејзините предци, „Детето го научи од нив само копнежот по Непознатото. И желбата да му припаѓа на туѓото.“ (Колбе 2018: 30) Постмеморијата како специфична форма на меморија “…честопати е заснована врз тишината одошто врз говорот, врз невидливото, одошто врз видливото.“ (Hirsch 2001: 9).

Постмеморијата не мора нужно да ја поврзуваме само со семејството и семејните врски. Таа може да се разгледува во поширок контекст, како поврзаност со културата и колективната траума, „… постмеморијта може да служи како модел: како што јас можам да ги ‘запаметам’ сеќавањата на моите родители, исто така можам да го ‘запаметам’ и страдањето на другите.“ (Hirsch 2001: 10-11)

Фроска се спознава себеси преку живеењето на тагата на нејзините предци и нивните приказни. Таа и самата е синоним за пергамент врз кој палимпсестно живеат егејските приказни.

ПРИКАЗНИ ВО НАСЛЕДСТВО

OMNIA MEA MECUM PORTO [1]

Еден од еинаесетте елементи за дефинирање на културата според Клакхон е „општествената оставнина којашто индивидуата ја добива од својата група.“ (Клакхон кај Мојсова-Чепишевска, според скрипта: 1) Општествената оставнина индивидуата може да ја добие во вид на доживување, на приказна, на сеќавање, на траума, но најважно – на помнење. Помнењето е клуч на секоја национална  култура, зашто тоа ги пренесува од колено на колено приказните за да не се заборават. Алеида Асман тврди дека антрополошкото „јадро на културната меморија е во паметењето на мртвите.“ (Асман кај Мојсова-Чепишевска, според скрипта: 7) Таа меморија или остатоци од неа се пренесуваат во срцето на ликот на чупката Фроска. Таа станува сведок на многу животи, на трауматични приказни за егејствувањето и за загубата на домот. „Тие, своите болки и надежи ѝ ги дарија уште пред таа да се роди. Ги донесе таа со себе на свет… Тие повести растеа со неа… Затоа тие, роднините Фросини, никогаш не заминаа од неа.“ (Колбе 2018: 21)

Во ликот на Фросе преовладува колективна форма на несвесно, таа памети за сите зашто „ништо не е изгубено, кога, барем, еден човек уште памети.“ (Колбе 2018: 21) Семејната повест може да биде раскажана само од неа, зашто таа набљудува, таа ги живее сите болки на нејзините најблиски и таа верува дека дел од доживувањата ги наследила од нив уште пред да се роди. Таа го наследила и го носи колективот во себе зашто „Одамна знае таа дека од предците наследуваме многу повеќе отколку што обично веруваме. Не само бојата на очите и косата, не само табиетот и дарбите. Можеби го наследуваме и нивното доживуање.“ (Колбе 2018: 76) Фроска е дете на бегалци, а „Децата на бегалците го преземаа паметењето на предците.“ (Колбе 2018: 63) Со стравот од нејзините предци е родена Фросе, таа го носи во себе како наследство „… ѝ шепоти во неа детството, кое напати го има мајкиниот глас…“ (Колбе 2018: 483) Приказните кои остануваат во нека како наследство се плод на сетилното сеќавање или назалната меморија. Сеќавањата кај неа долетуваат заедно со мирисот на багремите и леринско-костурскиот дијалект. Колбе, во романот внесува зборови, фрази и реченици на убавиот лерински и костурски дијалект  кои „…се само откинати парчиња од целината на бегалскиот егејски говор во паметењето на Фросе Аврамова. Затоа тие понекогаш се присторуваат случајни и раскинати. Како и животот на бегалците.“ (Колбе 2018: 7)

 Сензитивното паметење и сеќавње, преку мирисот на багремите во вид на синестезија се меша со чувствата и ја враќа назад низ времето во детството „радостагата детска во земјата на бегалците, се скри како невидлива свилена кожурка во миризмата на багремите.“ (Колбе 2018: 8) Багремите се синоним за закоренетост и за имање корени, тие останале како неми сведоци на животот на бегалците. А, чупката Фроска Аврамова „… силно ги љубеше своите роднини бегалци. Тие беа нејзиниот род бегалски. Тие беа нејзината татковина.“ (Колбе 2018: 473)

Миризмата значи детство и живот. Во романот има два дела поврзани со миризмата: „Миризмата на детството“ и „Миризмата на багремите“. Се отвора романот со „Миризмата на детството“ затоа што од детството започнуваат и помнењето и меморијата, некаде од крајот на третата и почетокот на четвртата година „…паметењето е секогаш детство.“ (Колбе 2018: 18)

Романот и сеќавањата на чупката Фроска преку меморијата и сеќавањето се поврзуваат со запишувањето, оставањето белег. Писмото е репрезент на паметењето. „Основната функица на писмото е да ја заштити информацијата од заборавот и умирањето. Писмото, а со тоа и писменоста како негов репрезент е форма на паметење. Кица Колбе сака да  се запамети овој дел од нејзината интимна, смејна, но и колективна историја на Егејците. „Земја на бегалци“ е дом на една културна меморија, на едно сеќавање на кое историјата можеби подзаборавила… „Дека домот вистински е само во писмото. Во записот. Книгите паметат најдого. Дома во детството.“ (Колбе 2018: 484)

НЕВ(дом)ЕНОСТ

„Наследив неозначена куќа, / со неколку сронета гнезда / и пукнатини на ѕидот / како жили на возбуден љубовник. / Во нив ветрот спие / и зборовите се кондензирани отсуства.“

Никола Маџиров

Егејската тема што палимпсестно постои во македонската култура е бегалска тема. А за нас Македонците од сите бегалски теми, токму оваа за егејските Македонци нѐ допира најдлабоко. Бегалството со себе како сенка го влече и обездомувањето. Егзилот како лична историја, огледално е пресликан во сторијата на семејството на чупката Фроска. Имено, многу Егејци се жртви на специфичните околности кои ги диктира општеството, политичкиот систем кој постојано, но особено преку борбите од 1946 – 1949 година во Грција меѓу ДАГ и монархофашистите го истребува македоското население од Егејска Македонија. Така, голем број Егејци стануваат не номади, не мигранти ами егзиланти. Оние кои не можат никогаш повеќе да се вратат дома „Во нивната татковина. Таа, што ја оставија во војната. Таа, што другите ја викаа Грција. Или Егејска Македонија. А тие секогаш ја викаа само дома.“ (Колбе 2018: 343)  А „бегството кое во тој момент има привремен карактер и неговото траење е врзано со поминувањето на војната. Но историските околности покажаа дека привремено напуштениот дом за Македонците стана трајно загубен дом.“[2] Насилната протераност ја носи и национална траума, семејната, економската, моралната, индивидуалната, а сите тие како во долап се собрани во ликот на чупката Фроска и на нејзините блиски. Кога напуштањето на домот е под присила, поради војна или политичка ситуација се кинат корените со домот, се отсекува идентитетот и се доживува идентитетско кастрирање.

Да се има идентитет, значи да се има корени, а корените се домот.  Кога зборуваме за обездомување доволно е да се сетиме на Едип, кој прогонет од Теба не припаѓа никаде. А во старите градови-држави, да не припаѓаш на одредено место значело дека не постоиш, дека немаш идентитет. Кога го губиш домот, го губиш идентитетот. Со егзодусот на Македонците од Егејска Македонија во моментот кога се губи домот, се разнишува и идентитетот и пред ликот или личноста се отвора пат на вечна потрага, по домувањето, по сепствувањето. Од друга страна, стравот од загубата на домот истовремено значи и страв од заборавот на домот. Да биле свесни луѓето, но и ликовите од романот на Колбе дека никогаш нема да се вратат назад, „Ќе им кажеа збогум на гумната и на племните, на чардаците и на амбарите, на портите и на пенџерите. Ќе ги целиваа стисовите и портите стари како што од мртовецот се збогуваа со последното целивание.“ (Колбе 2018: 39)

Домот секогаш се доживува како интимен простор. Излегувањето од него го носи проклетството на соголувањето ако заминувањето не е по своја волја. Егзиланството го тера семејството на Фроска преку болна иницијација, на еден друг вид созревање што доаѓа со раскинување на папочната врвка со домовината и домувањето. Судбинската невдоменост или обездомување на душата е особена видлива во ликот на дедо Дине на кого „… срцето му остана таму. Дома, во Лерин. Кај баба ти Фросе.“ (Колбе 2018: 167) Така ликовите од овој роман го одат патот на болката и страдањето, патот на голиот живот кој ќе ги однесе преку границата, на место кое треба да го доживеат како нов дом… Да се изгради нов дом е како да се добива нова татковина, така се задомуваш. А, вреди ли задомувањето кога веќе имаш постоечки дом? Целата оваа ситуација ги носи „… негативните модалитети на домовноста: 1. Загубата на Домот која се случи по нивното обездомување како резултат на етничкото чистење и насилно протерување; 2. Проблемот со нивното вдомување во нова култура…“[3]

Судирот меѓу релацијата семејство и национална свест, меѓу тука во тогашна Југославија (туѓо) и таму во Грција (дома) го отвора прашањето: КАДЕ НАВИСТИНА Е ДОМА? – додека „Егзилот нѐ приморува уште еднаш да се родиме.“ (Мојсова-Чепишевска 2015: 85) И кога патот до вистинската Дома е избришан со гумата на историјата, новото раѓање на семејството Аврамови е остварено преку болната иницијација која ги носи ликовите најпрвин во велешкото село Белавода, а потоа во Земјата на бегалците која е сместена во предградието на Скопје. Егејците често биле принудени да ги населат опасните куќи во македонските села. Напуштените и непожелни куќи во кои претходните семејства и стопани умирале од туберкулоза. Белавода е првиот обид за создавање дом, тоа е местото каде ќе биде родена чупката Фросе.

Тука се појавува и негативното доживување на домот од страна на фамилијата на Фроска. Или, како што Шелева ќе го нарече, вкуќеност. „Категоријата вкуќеност, врзува за себе повеќе негативни конотации, така што домот и не се доживува како нешто домовно, свое, интимно, туку како клаустрофобија, несакан пакт со сивилото, погрешно всадено стебло. Тука до полн израз доаѓа тн. репресивна функција на домот.“ (Шелева кај Мојсова-Чепишевска 2015: 86) Така, освен куќата во Белавода и бараката во Земјата на бегалците станува непожелна куќа за возрасните зашто „Никогаш никој не посака да ја овековечи бараката на фотографија.“ (Колбе 2018: 175)

 Преку темата за нев(дом)еноста се отвораат и сите слики на бараката во која живее семејството Аврамови во Земјата на бегалците. Но, за разлика од постарите, за децата и за Фроска бараката е центарот и почетокот на животот, таа прераснува во дом за неа зашто за неа е поврзано детството и спомените. Децата знаат за вистинските домови зад границата само преку кажувањата на постарите. Дека тоа се „Куќите со големи пенџериња и уште поголеми чардаци. На чардаците, големи амбари. Врз амбарите тие спиеја во лето. Со погледот врз планините и кон Костурското езеро.“ (Колбе 2018: 69) Но, децата ги немаат доживеано овие куќи, за нив тие се далечни, непознати. За нив бараката е вистинска, реална, зашто тие се тука во неа. За нив малите одајчиња и големата одаја која е истовремено и спална и дневна и кујна со ќумбето насреде се поживи од леринските и костурските куќи. „Фросе ја љубеше таа одаја во зимските вечери. Кога сите роднини беа збрани крај ќумбето.“ (Колбе 2018: 292)

Бараката е код за колективно живеење, таа е жива и дише во Фросините сеќавања. Таа е почеток, задоиште, мајчинска прегратка. Таа е човечка фигура која растела со доградувањето, прилепувањето на нови одајчиња за конечно да стане дом, барем за децата. Дури Егејците им даваат личен печат на одаите: малата одаја, широката одаја, волненото одајче… Оживува куќата во нејзиното сеќавање зашто „Тој гол живот го прегрна бараката во своите прегратки како таа да беше некоја голема, добродушна мајка на најбедните. Така Фросе ја памети нивната прастара бегалска барака.“ (Колбе 2018: 189)

Бараката што постои на ничија територија, на ничија земја, далеку од главниот град, во преградието каде нема куќи ами само фабрики е отфрлена куќа. „Земјата на бегалците не беше ниту град, ниту село, ниту поле, ниту градина, ниту населба, ниту целосна пустелија.Таа беше светот помеѓу.“ (Колбе 2018: 82) Земјата на бегалците не е конретно име за топос, таа може да постои секаде. Во романот делува како овој топос да е помеѓу реалното и имагинарното, како оние градови од нашиот фолклор што ги гради самовилата, ниту на небо ниту на земја. Таа може да му припаѓа на секој човек кој како проклетство ја носи врз себе придавката ‘бегалец’. Земјата на бегалците е невидлив дом, „Невидлив е, затоа што тие што живеат во него не припаѓаат повеќе никаде. На никоја земја. На никоја држава. На никој народ. Затоа таму, каде што се бегалците, секогаш е ничија земја. Ничија е таа земја затоа што таа е светот помеѓу. Тие, бегалците, живеат постојано во модусот тука и таму. Тие не припаѓаат никаде… Земјата на бегалците е насекаде каде што се тие самите…“ (Колбе 2018: 154)

Земјата не е ни ваму, ни таму. Таа нема граници, не е омеѓена, не е означена, тука некаде е, а сепак е секаде. Бегалските деца таа ничија земја се единствените што ја чувствуваат како дом/дома зашто таа за нив е нивната вистинска татковина. Таму, децата на бегалците се навистина дома. На таа земја постои бараката, домот на децата од кој тие ќе се простуваат како со најсакан човек кога ќе дојде време да се исселат за да се иницираат во градот. Ако на бараката гледаме како лик кој доживува своевидни иницијации тогаш последното нејзино иницирање ќе се случи по многу години. Откако Фроска ќе биде отселена од тоа место, бараката и дворот во Земјата на бегалците по нивното рушење ќе се иницираат во училиште и школски двор.

Во живеењето два живота на овие невидливи за светот бегалци, и дедо Дине и мајка ѝ Елена и бабите и татко ѝ Даме најцелосно му припаѓаат на својот топол дом зад границата. Тој за нив е длабока траума, болка, загуба, копнеж и бескрајна далечина. Копнежот по домот значи и желба да се умре дома. Да бидеш закопан дома е мечта за враќање кон мајчинската утроба, кон почетокот, кон мајката-земја. Од друга страна пак, за децата и за Фроска чувствувањето на домот започнува од бараката „Како најсетне и нејзе таа барака ѝ остана во паметењето како единствената скапоцена шифра за дом.“ (Колбе, 2018: 103) Бараката и мирисот на багремите за Фросе е мирис на детство, на дом, на бидување дома. „Земјата на бегалците беше нејзиното чудесно царство.“ (Колбе 2018: 219)

ТАГОЈУГУВАЊЕ  КАКО ДРУГО ИМЕ ЗА МЕДИТЕРАНИЗМОТ ВО „ЗЕМЈА НА БЕГАЛЦИ“

„Орелски крилја как да си метнех…“[4]

Константин Миладинов

            Традицијата на медитеранизмот и на медитеранистичките импулси е карактеристична за македонската поезија и проза. Тагувањето, носталгијата и пекањето по југот низ мирисите на медитеранските овошја и бои се видливи во поезија на Миладинов, Андреевски, Шопов, но и на други македонски писатели и поети. Но, и покрај тоа што медитеранизмот го поврзуваме со носталгијата или пекањето по југот многу често истиот го доживуваме позитивистички поради сликата на топлото медитеранско море и бои, на топлото женско тело, на медитеранските миризми. За разлика од таа слика, во романот „Земја на бегалци“ од Кица Колбе медитеранизмот може да се доживее како тагојугување (тагување по југот/домот). Оваа тага кон југот е присутна низ кажувањата на предците на Фроска во нејзините сеќавања. Во тие сеќавања југувањето се изедначува со бидувањето на југ, односно со домувањето. Пекањето по медитеранот е и тага по Егејот, по егејствувањето зашто во Егејот ликовите ја гледаат сликата на домот, на оној засекогаш изгубениот.

Тагојугувањето како друго име за медитеранизмот во романот е видливо и во далечното сеќавање што го носи мирисот на багремите „Заборавените слики ѝ долетуваа секоја пролет во умот како птици преселници. Ги носеше со себе како топол ветер од Југот, миризмата на багремите.“ (Колбе 2018: 317) Тоа спие во пејсажите на „Непрегледни полиња со жито и бостан кои се ширеа лево и десно од патот. Небото се црвенееше во заодот на сонцето.“ (Колбе 2018: 134) Медитеранистички компоненти се гледаат и во црвената боја на „Шумите кои гореа во море пламено.“ (Колбе 2018: 35)  Црвената боја стои наспрема белиот и ладен снег во кој е закопана трагиката на семејството Аврамови. Снегот како метафора на фамилијарното семејно наследство и трагика. „Таа, баба им Фросе, се стопи во снегот. Како снегулка.“ (Колбе 208: 470) Кај Кица Колбе медитеранистичките импулси се доведени во релација со болката, со војната, па дури и со смртта. Во пљачките на баба Гина која во торбулето што го понела од зад границата си ги понела и пљачките за умирачка.  И „Ја закопаа 1946. во пљачките што си ги донесе преку граница. Во костурскиот невестински фустан од морносино кадифе.“ (Колбе 2018: 383) Токму во ова морносино кадифе и за веселби и за умирачки е видлив медитеранизмот на еден поинаков, ранлив начин.

Појавата на медитеранизмот во палимпсестните дела кои ја имаат егејската тема како белег е неслучајна. Нашата култура и литература не може без тоа делче, без егејската тема која неминовно воведува нови согледби и едно ново восприемање и на медитеранската компонента.

Иако се занимаваат со конкретната историја на Македонците од Егејот, Колбе успешно ги надминува границите на националното и етничкото и ја претвора својата литература во универзално сведоштво за болката на прогонетите и расселените. „Земја на бегалци“ е доказ дека зборовите паметат и тогаш кога сите ќе заборават. Приказните како оваа ја потсетуваат историјата дека не може и не смее да ја се заборави. „Земја на бегалци“ и другите книги со егејска тематика стојат исправено како паметење наспрема заборавот. Од ликот на чупката Фроска која памети за сите на крајот учиме дека „НИШТО НЕ Е ИЗГУБЕНО, КОГА, БАРЕМ, ЕДЕН ЧОВЕК УШТЕ ПАМЕТИ.“ Јас верувам дека тоа важи и за јазикот – ништо не е изгубено, јазикот е жив и постои, кога барем и само еден човек го памети/говори. Тој можеби е подзаспан некаде и само чека да биде разбуден – за повторно да оживее или заживее низ песните, ората, текстовите, приказните, но е тука и дише и постои исто како што егејската тема постои во македонската книжевност. Таа, егејската тема, јазикот, обичаите, културата и приказните на луѓето сѐ уште се живи и дишат, дишат, дишат…

Елена Ѓорѓиовска, 2024

Користена литература:

1. На кирилица:

Колбе, Кица. Земја на бегалци. Скопје, Или или: 2018.

Миладинов, Константин. Поезија. Скопје, Панили: 2008.

Мојсова-Чепишевска, Весна. Семеен албум. Скопје, Матица македонска: 2015.

Мојсова-Чепишевска, Весна. Поимот култура (скрипта). Скопје, Филолошки факултет „Блаже Конески“.

Тодоровски, Гане. Македонската литература во XX век. Скопје, Матица македонска: 2007.

• На латиница:

Hirsch, Marianne. Projected Memory: Holocaust Photographs in Personal and Phantasy in Act of Memory: Cultural Recall in the Present. Hanover and London, University Press of New England:  1999.

Hirsch, Marianne. Surviving Images: Holocaust Photographs and the Work of Postmemory. The Yale Journal of Criticism: 2001.

• Интернет извори:

Кожинкова, Весна. Егејската тема во современата македонска проза низ модалитетите на домовноста. https://eprints.ugd.edu.mk/30518/ (преземено на 3.2.2023)

Ѓорѓиева-Димова, Марија. Постмемориски трансмисии на траумата. Скопје, Филолошки факултет „Блаже Конески“. https://hrcak.srce.hr/file/299881 (преземено на 29.1.2023)

---

[1] Латинска поговорка: „Сѐ што имам си носам со себе.“

[2] Весна Кожинкова. Егејската тема во современата македонска проза низ модалитетите на домовноста. https://eprints.ugd.edu.mk/30518/ (преземено на 3.2.2023)

[3] Весна Кожинкова. Егејската тема во современата македонска проза низ модалитетите на домовноста. https://eprints.ugd.edu.mk/30518/ (преземено на 5.2.2023)

[4] стих од познатата песна „Т’га за југ“ од Константин Миладинов

*Говорот на Елена Ѓорѓиовска беше одржан на конференцијата, организирана на 14.12.2024 од Катедрата за балкански, словенски и источни студии при Универзитетот Македонија, во соработка со Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ (УКИМ) и Лабораторијата за проучување на културата на границите и родот.

**Извадоци од излагањето се објавени во 26-тиот број (февруари 2025) на весникот „Црвената“, кој е во дистрибуција.

***Можете да ја прочитате статијата на грчки јазик на линкот подолу (Превод од грчки: Сотирис Минас).

.