ΟΤΑΝ ΤΑ ΝΑΖΙΣΤΙΚΑ «ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ» ΣΥΝΤΡΙΦΤΗΚΑΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΑΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΡΗ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗ

Γράφει ο Χάρης Παπαδόπουλος

Τον Σεπτέμβρη του 1944 σε όλη την Ελλάδα έχει ξεκινήσει η αποχώρηση των γερμανικών ναζιστικών στρατευμάτων και η αναδίπλωσή τους βορειότερα. Ενώ οι ναζί υποχωρούν, ο ντόπιος στρατός των συνεργατών τους, τα «Τάγματα Ασφαλείας», θα συγκρουστούν ανελέητα με τον αντάρτικο στρατό του ΕΛΑΣ. Και θα ηττηθούν ολοκληρωτικά.

Εμβληματική στιγμή αυτής της σύγκρουσης θα μείνει η μάχη του Μελιγαλά στη Μεσσηνία, όπου ο δωσιλογικός στρατός εξολοθρεύεται από τον ΕΛΑΣ. Πολλές δεκάδες ταγματασφαλήτες αιχμάλωτοι του λαϊκού στρατού θα εκτελεστούν από τους οργισμένους χωρικούς που ακολουθούσαν τον ΕΛΑΣ και τον συνέδραμαν. Το ίδιο σκηνικό θα επαναληφθεί και στην Καλαμάτα και αλλού.

Η λαϊκή οργή, που ξεκλήρισε τους συνεργάτες των ναζί με δρεπάνια, σκεπάρνια και κάθε είδους πρόχειρα όπλα, θα μείνει στη δεξιά παραφιλολογία ως ο φόβος και ο τρόμος απέναντι στα «κονσερβοκούτια» των κομμουνιστ(ρι)ών. Ενώ η «πηγάδα» του Μελιγαλά, όπου ρίχτηκαν τα πτώματα των δωσίλογων, θα αναδειχτεί σε σύμβολο και σημαία του ελληνικού αντικομμουνισμού και της ακροδεξιάς.

Όμως, η «πηγάδα», μέσα στην υπόγεια και προφορική παράδοση της Αριστεράς, θα μείνει ως η στιγμή που τα όνειρα επιτέλους άρχισαν να παίρνουν εκδίκηση. Καμιά ενοχή για τους φιλοναζιστές φονιάδες που ελάφρυναν από το βάρος τους τη γη. Μόνο ανακούφιση και περηφάνεια. Και θαυμασμός για τον Άρη Βελουχιώτη και τον νικηφόρο αντάρτικο στρατό του.

Το σύνθημα «ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-Μελιγαλάς», που ακούγεται και σήμερα με ενθουσιασμό στις αντιφασιστικές πορείες, θυμίζει αυτή τη βαθιά κρυμμένη αλήθεια: Ο φασισμός μονάχα τη θεραπεία της πηγάδας επιδέχεται.

Ή, όπως το έθετε ο Σέξπιρ: «Επειδή το άδικο με το άδικο θα νικηθεί και η αμαρτία με την αμαρτία θα βρει την τιμωρία».

Από τη ναζιστική κατοχή ως την ίδρυση των «Ταγμάτων Ασφαλείας»

Σε ολόκληρη την κατεχόμενη από τους Ναζί Ευρώπη το 1941-1945, η αστική τάξη βίωσε έναν ισχυρό διχασμό. Σε κάθε κατεχόμενη χώρα ένα κομμάτι των ντόπιων αστών, συνήθως πολύ μειοψηφικό, επέλεξε τη φυγή στο εξωτερικό και τη συνέχιση του πολέμου στο πλευρό των Συμμάχων. Ο Ντε Γκωλ στη Γαλλία και ο Γλύξμπουργκ στην Ελλάδα αποτέλεσαν ανάλογες περιπτώσεις.

Όμως, η μεγάλη πλειοψηφία των αστών προτίμησε να συνταχτεί ανοιχτά με τους νικητές. Έτσι εξασφάλισαν τεράστιο μερίδιο στα κέρδη από τις μπίζνες με τους ναζί και το πλιάτσικο πάνω στις πλάτες του εργατόκοσμου. Στην Ελλάδα, δίπλα στους Μποδοσάκηδες αναδείχτηκαν οι Λαναράδες και οι Λάτσηδες, τα παλιά μαζί με τα νέα τζάκια μέσα στην πλουτοκρατία της αρπαχτής.

Οι στίχοι του ρεμπέτικου του Γενίτσαρη αποδίδουν την κατάσταση: «Μικροί μεγάλοι γίνανε/μαυραγορίτες όλοι/κι αφήσαν όλο το ντουνιά/με δίχως πορτοφόλι/Πουλήσαμε τα σπίτια μας/και τα υπάρχοντά μας/για δυο ελιές κι ένα ψωμί/να φάνε τα παιδιά μας».

Για τους αστούς οι ευκαιρίες πλουτισμού, για τους εργαζόμενους η φρίκη. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, η εργασία σε συνθήκες σκλαβιάς και η πείνα ήταν η καθημερινότητα για τους από κάτω. Σ’ όλες τις κατεχόμενες χώρες ξεκίνησε η Αντίσταση ενάντια σε ναζί και δωσίλογους. Σε δύο μάλιστα απ’ αυτές, τη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα, ο αγώνας έφτασε ως τον γενικευμένο εμφύλιο πόλεμο.

Στην Ελλάδα η Αντίσταση οργανώθηκε σχεδόν αποκλειστικά από τον χώρο της Αριστεράς, με το ΕΑΜ και τον λαϊκό στρατό του, τον ΕΛΑΣ. Στο αστικό στρατόπεδο υπήρχαν δύο αντίπαλες κυβερνήσεις.

Η μία ήταν η κυβέρνηση του βασιλιά Γλύξμπουργκ. Συσπείρωνε μια σειρά εξόριστους πολιτευτές της Δεξιάς. Όλοι τους είχαν χάσει κάθε επαφή με τον κόσμο που υποτίθεται πως εκπροσωπούσαν. Αυτή η κυβέρνηση διέθετε την αμέριστη στήριξη των Άγγλων, αλλά πολύ μικρές ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις. Μονάχα την Ορεινή Ταξιαρχία και τον Ιερό Λόχο, πρακτικά λιγότερους από 4.000 άντρες. Αυτή η κυβέρνηση ήταν αδύνατο να τολμήσει να επιστρέψει στηριγμένη στις δικές της μόνο δυνάμεις.

Η άλλη ήταν η γερμανόφιλη κυβέρνηση Ράλλη στην Αθήνα. Και τούτη στερούνταν της πλατιάς λαϊκής στήριξης. Όμως, διέθετε πολύ ισχυρότερες στρατιωτικές δυνάμεις από την εξόριστη αγγλόφιλη κυβέρνηση. Το κράτος των Αθηνών αρχικά διέθετε τους 30.000 άνδρες της Χωροφυλακής και τους 10.000 της Αστυνομίας Πόλεων, μεταξύ των οποίων ήταν και οι 700 επίλεκτοι του μηχανοκίνητου τμήματός της, οι κακόφημοι «Μπουραντάδες», από το όνομα του διοικητή τους. Όνομα, που έγινε συνώνυμο της προδοσίας και του δωσιλογισμού. Όμως, δεν τέλειωναν εδώ οι στρατιωτικές μονάδες της κυβέρνησης Ράλλη.

Τον Απρίλη του 1943 σχηματίζονται τα «Τάγματα Ασφαλείας» στην Αθήνα και αργότερα στην Πελοπόννησο. Όταν τον Σεπτέμβρη της ίδιας χρονιάς καταρρεύσει ο ιταλικός στρατός κατοχής μετά την ανατροπή του Μουσολίνι στην Ιταλία, ο ρόλος των Ταγμάτων θα γίνει κρίσιμος. Ο γερμανικός στρατός στην Ελλάδα θα βασιστεί στα Τάγματα, για να πληρώσει ο ίδιος τον –δυνατόν- μικρότερο φόρο αίματος στους αντάρτες.

Τα Τάγματα Ασφαλείας θα φτάσουν τους 22.000 άντρες στρατολογημένους από το κατακάθι της ελληνικής κοινωνίας και θα στελεχωθούν με πολυάριθμους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού. Αυτός θα είναι ο κεντρικός πυρήνας του στρατού της αστικής τάξης στην Ελλάδα. Θα είναι έτοιμοι για κάθε έγκλημα σε βάρος του άμαχου πληθυσμού.

Δίπλα τους η Χωροφυλακή και Αστυνομία, η οργάνωση Χ του Γρίβα, οι δυνάμεις του ΠΑΟ και του ΕΕΣ στη Βόρεια Ελλάδα, οι άνδρες του Πούλου στην Κρύα Βρύση, η ομάδα Σούμπερτ με Κρητικούς και πολλές άλλες συμμορίες μαχαιροβγαλτών της Δεξιάς. Όλοι οι δωσιλογικοί στρατοί, που δραστηριοποιούνταν στην κατεχόμενη Ελλάδα, ξεπερνούσαν συνολικά τους 80.000 γερμανοντυμένους άντρες, εξοπλισμένους άρτια και με βαρύ οπλισμό.

Το 1943 και 1944 τα Τάγματα Ασφαλείας θα πολεμήσουν με λύσσα στο πλευρό των ναζί. Η αποστροφή «ημέτεραι απώλειαι, εις Γερμανός τραυματίας», από αναφορά κοινής επιδρομής γερμανικού Στρατού και ταγματασφαλητών σε φιλικά στους αντάρτες χωριά, δείχνει την απόλυτη ταύτιση των δύο στρατιωτικών σχηματισμών στους σκοπούς του πολέμου. Τα Τάγματα Ασφαλείας θα οργανώσουν και θα εκτελέσουν αμέτρητα εγκλήματα, όπως τις σφαγές στα Καλάβρυτα και στον Χορτιάτη, τα μπλόκα της Κοκκινιάς και της Καλαμαριάς.

Αξίζει να σημειωθεί ότι τα Τάγματα Ασφαλείας δεν αποτελούσαν τμήμα του Γερμανικού Στρατού, αλλά υπάγονταν κατευθείαν στα Ες Ες, έχοντας ανώτερο προϊστάμενό τους τον διοικητή των Ες Ες Σιμάνα. Κάθε «εθελοντής», που στρατολογούνταν στα Τάγματα, έδινε όρκο στο πρόσωπο του Αδόλφου Χίτλερ.

Απέναντί σε αυτόν τον θηριώδη δωσιλογικό στρατό, παρατάσσονταν οι πάνω από 50.000 μαχητές και μαχήτριες του ΕΛΑΣ, με πολύ λιγότερους επαγγελματίες αξιωματικούς στις γραμμές του και όπλα και εφόδια μετρημένα, που κερδήθηκαν ως λάφυρα στις μάχες.

Σε αντίθεση, όμως, με τους αντιπάλους του ο ΕΛΑΣ διέθετε ενιαία διοίκηση και συνειδητή πειθαρχία και, πάνω από όλα, την παθιασμένη στήριξη των λαϊκών μαζών οργανωμένων με πάνω από 1.000.000 μέλη στο ΕΑΜ και πάνω από 400.000 μέλη στο ΚΚΕ. Σε μια χώρα, που μόλις ξεπερνούσε τα 7 εκατομμύρια πληθυσμό. Σε κάθε μάχη που έδινε ο ΕΛΑΣ, πολεμούσαν δίπλα του, τον εφοδίαζαν και τον ενίσχυαν οι κάτοικοι της περιοχής και περιέθαλπαν τους τραυματίες. Απέναντι στους μισθοφόρους των Ταγμάτων ο ΕΛΑΣ θα καταφέρει να επιδείξει συντριπτική υπεροχή στα πεδία των μαχών.

Όταν αρχίσει η αποχώρηση του γερμανικού Στρατού τον Σεπτέμβρη του 1944, θα φτάσει η ώρα της κρίσεως για τα Τάγματα. Ταυτόχρονα οι δύο αστικές κυβερνήσεις, των Αθηνών και του Καΐρου, θα επιχειρήσουν να έρθουν σε συνεννόηση, για να διατηρηθεί οπλισμένος και ακέραιος ο δωσιλογικός στρατός, ο μόνος ουσιαστικά στρατός της αστικής τάξης στην Ελλάδα.

Βεβαίως, η κυβέρνηση Παπανδρέου, στην οποία συμμετέχουν και οι υπουργοί του ΕΑΜ μετά τη συμφωνία του Λιβάνου, ανακοίνωσε μια χλιαρή καταδίκη του δωσιλογικού στρατού στις 6 Σεπτέμβρη 1944: «Παραγγέλλομεν εις τους άνδρας των Ταγμάτων Ασφαλείας όπως εγκαταλείψουν τις θέσεις  των». Όμως, έχει διασωθεί επιστολή του Παπανδρέου προς τον πρώην Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο τις ίδιες μέρες. Ο Χρύσανθος έπαιζε ρόλο συνδέσμου μεταξύ Καΐρου και Αθήνας: «Πιστεύω να υπάρχει κάποιος αυτού όπου θα έχει μυαλό, ώστε να μην επιτρέψει τη διάλυση των Ταγμάτων». Όμως, ακόμη το πολιτικό προσωπικό της αστικής τάξης δεν ήταν σε θέση να παραδεχτεί δημόσια πως προτιμούσε να στηριχτεί στους δωσίλογους παρά στους αντάρτες του ΕΛΑΣ.

Απέναντι στην επανασυσπείρωση όλου του αστικού κόσμου της Ελλάδας, προκειμένου να μην χάσουν την εξουσία από τον εξεγερμένο λαό, η πολιτική ηγεσία του ΚΚΕ ακολουθεί την πιο άστοχη και ανόητη στάση: «Ζήτω η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας» και «Ζήτω οι σύμμαχοί μας Βρετανοί», ήταν τα βασικά συνθήματα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Το ΚΚΕ δεν υπεράσπιζε απλώς την κυβέρνηση Παπανδρέου, αλλά υποτάσσονταν αμαχητί σε αυτήν. Προς τα Τάγματα Ασφαλείας η ηγεσία της Αριστεράς τούς καλούσε να περάσουν… με την πλευρά του λαού και να συμπολεμήσουν με τον ΕΛΑΣ ενάντια στον γερμανικό στρατό κατοχής.

Ο ξεχωριστός ρόλος του Άρη Βελουχιώτη

Όμως τα βαριά λάθη της κομματικής γραμμής θα επιχειρήσει να τα διορθώσει η κάννη του όπλου. Ο στρατιωτικός ηγέτης του ΕΛΑΣ, που ανέλαβε να διαχειριστεί την κατάσταση στη Νότια Ελλάδα με την αποχώρηση του γερμανικού στρατού, ήταν ο Άρης Βελουχιώτης. Ο Άρης δεν έτρεφε την παραμικρή εμπιστοσύνη στους αστούς πολιτικούς και στον αγγλικό ιμπεριαλισμό.

Ο Βελουχιώτης θα κατεβεί στην Πελοπόννησο τέλη καλοκαιριού 1944 για να ανασυντάξει τις τοπικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ, που είχανε χτυπηθεί σοβαρά από τις κοινές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις Βέρμαχτ και Ταγμάτων Ασφαλείας. Ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ έρχεται αποφασισμένος να συντρίψει χωρίς έλεος τα Τάγματα Ασφαλείας. Οι 5.000 αντάρτες του ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο αναδιοργανώνονται για γενική επίθεση. Πριν από αυτό, επιτίθενται αιφνιδιαστικά στις γερμανικές αποθήκες στον Βουρλιά Σπάρτης και στο Χωρέμι Μεγαλόπολης, αποκτώντας έτσι πυροβολικό και βαρύ οπλισμό. Ο Άρης καλεί όλον τον πληθυσμό του Μοριά να στηρίξει έμπρακτα τον ΕΛΑΣ απέναντι στα δωσιλογικά Τάγματα.

Τα Τάγματα Ασφαλείας Πελοποννήσου διέθεταν 7.800 βαριά οπλισμένους άντρες το καλοκαίρι 1944. Οι Γερμανοί, που αποχωρούν, θα τους ενισχύσουν με βαρύ πυροβολικό, ακόμη και με τεθωρακισμένα οχήματα. Τέλη καλοκαιριού χιλιάδες άντρες των Ταγμάτων Ασφαλείας Στερεάς Ελλάδας θα κατηφορίσουν προς Πελοπόννησο αντιλαμβανόμενοι πως εκεί θα διεξαχθεί η μάχη των μαχών, όπου θα κριθεί η ίδια η ύπαρξή τους.

Δίπλα στις έντονες στρατιωτικές προετοιμασίες, οι ηγέτες των Ταγμάτων Ασφαλείας δεν παραλείπουν και τις πολιτικές. Όταν στις 4 Σεπτέμβρη 1944 οι Γερμανοί αποχωρούν πρώτα από τον Πύργο Ηλείας, ο τοπάρχης των Ταγμάτων Ασφαλείας Κοκώνης ανακοινώνει στον λαό της πόλης: «Αι εν αυτή ένοπλοι δυνάμεις έπαυσαν υπακούουσαι από της αυτής εις Κυβέρνησιν Αθηνών. Αποτελούσαι δε από της ιδίας στιγμής τμήμα του Ελληνικού Στρατού ενεργούσιν εν ονόματι της Α.Μ. του Βασιλέως και της κυβερνήσεώς του». Την ίδια μέρα στην Αθήνα ο επικεφαλής των Ταγμάτων Ασφαλείας Πλυτζανόπουλος παίρνει διαβεβαιώσεις από τον πολιτικό Σοφούλη πως ο ίδιος και το Κάιρο επιθυμούν να διατηρήσουν τα Τάγματα Ασφαλείας τον έλεγχο της χώρας μέχρι να αποβιβαστεί η κυβέρνηση Παπανδρέου.

Όμως τα σχέδια των σαλονιών αποδεικνύονται χίμαιρες, όταν η λαϊκή οργή κινείται σαν ορμητικό ποτάμι. Στις 9 Σεπτέμβρη ο ΕΛΑΣ εισβάλλει στην Καλαμάτα. Οι δωσίλογοι αποκαρδιώνονται γρήγορα, όταν παράλληλα με τους προελαύνοντες αντάρτες έχουν να αντιμετωπίσουν και την εξέγερση του λαού της πόλης. Εκατοντάδες παραδίδονται, διακόσιοι καταφέρνουν να ξεφύγουν προς Μελιγαλά.

Μέσα στην Καλαμάτα εκείνη τη μέρα οι εξεγερμένοι κάτοικοι παίρνουν αρκετούς αιχμαλώτους από τα χέρια του ΕΛΑΣ και τους κατασφάζουν. Δυστυχώς, πολλοί γλυτώνουν. Θα τους μαντρώσει ο ΕΛΑΣ και θα τους παραδώσει σε λίγες μέρες στον αγγλικό στρατό για να δικαστούν. Φυσικά, οι μισθοφόροι των ναζί θα απελευθερωθούν τον Δεκέμβρη του 1944 και θα οπλιστούν με αγγλικά όπλα, για να πολεμήσουν τον ΕΛΑΣ στην Αθήνα.

Στις 10 Σεπτέμβρη θα πέσει ο Πύργος στα χέρια του ΕΛΑΣ, με πιο σκληρή αυτή τη φορά, αλλά το ίδιο μάταιη μάχη. Όσοι δωσίλογοι γλυτώνουν, υποχωρούν προς Μελιγαλά.

Σ’ αυτήν την οχυρωμένη κωμόπολη βρίσκονται πια 2.500 ταγματασφαλήτες. Όταν ξεκινήσει η επίθεση του ΕΛΑΣ στις 13 Σεπτέμβρη θα προβάλουν λυσσασμένη αντίσταση. Επί δύο μέρες ο ΕΛΑΣ είτε βομβαρδίζει με το πρόσφατα αποκτηθέν πυροβολικό του είτε επιτίθεται. Στις μάχες σώμα με σώμα οι συνολικές απώλειες του ΕΛΑΣ είναι 120 μαχητές και μαχήτριες. Από αυτούς οι μισοί έχουν πέσει νεκροί.

Όταν τελειώνει η μάχη στις 15 Σεπτέμβρη, οι νεκροί δωσίλογοι στον Μελιγαλά είναι οπωσδήποτε πάνω από 600 άτομα. Κάποιοι σκοτώθηκαν πολεμώντας, αλλά είναι ξεκάθαρο πως πολλοί εκτελέστηκαν μετά, κυρίως από τους εξαγριωμένους αγρότες που ακολουθούσαν το ΕΑΜ. Οι περισσότεροι φαίνεται πως έχασαν τη ζωή τους τις αμέσως επόμενες ώρες, όταν ο ΕΛΑΣ επιχειρούσε να τους μεταφέρει σε ασφαλείς χώρους. Τότε συχνά οι κάτοικοι των χωριών από όπου περνούσαν οι φάλαγγες των αιχμαλώτων ξεσηκώνονταν να πάρουν εκδίκηση από τους δωσίλογους. Σε μια χαρακτηριστική τέτοια σφαγή αιχμαλώτων συνεργατών των ναζί προχώρησαν οι κάτοικοι του χωριού Σκάλα.

Από τον θρίαμβο στην κατάπτυστη «Συμφωνία της Καζέρτας»

Οι πανωλεθρίες των Ταγμάτων Ασφαλείας αφήνουν άφωνα τα αστικά επιτελεία και την ηγεσία των Άγγλων, που δεν μπορούσε να πιστέψει πως αντάρτες και λαός κατατρόπωσαν έναν οργανωμένο στρατό. Όμως μια ιμπεριαλιστική υπηρεσία, η OSS (ο προκάτοχος της CIA) είχε προειδοποιήσει με μυστική αναφορά της στις 18 Αυγούστου 1944, σχεδόν ένα μήνα πριν από την επίθεση του ΕΛΑΣ: «η Πελοπόννησος είναι έντονα διχασμένη σε δύο στρατόπεδα […] Πρόκειται για κοινωνική επανάσταση ευρείας έκτασης. Μεγάλο ποσοστό του λαού εργάζεται για την επιτυχία αυτής της επανάστασης».

Η συνέχεια θα είναι νέες συντριπτικές νίκες του ΕΛΑΣ στους Γαργαλιάνους, το Γύθειο, τον Μυστρά, την Τρίπολη και την Πάτρα. Οι Άγγλοι σύμβουλοι που ακολουθούν τον ΕΛΑΣ, μάταια πασχίζουν να εξασφαλίσουν πως τα Τάγματα Ασφαλείας θα αφεθούν ήσυχα στα στρατόπεδά τους μέχρι την επιστροφή στην Ελλάδα της Κυβέρνησης Παπανδρέου.

Όμως, ό,τι δεν καταφέρνουν οι Άγγλοι, το εξασφαλίζει με το παραπάνω η άφρων ηγεσία του ΚΚΕ.

Στην Ιταλία, τις μέρες που κατατροπώνονταν τα Τάγματα Ασφαλείας, το ΕΑΜ και το ΚΚΕ θα δεχτούν να υπογράψουν ένα ασύλληπτης ευήθειας κείμενο. Με αυτό το ΕΑΜ δήλωνε πως ΔΕΝ θα πάρει την εξουσία στην πρωτεύουσα και τις μεγάλες πόλεις, πως ο τακτικός ΕΛΑΣ δεν θα εισέλθει καν σε αυτές (στην πράξη μπήκε μόνο ο εφεδρικός ΕΛΑΣ) και πως τα Τάγματα Ασφαλείας, που θα παραδίδονται, θα οδηγούνται στα χέρια των Άγγλων. Τέλος, ο δωσίλογος επικεφαλής της Χωροφυλακής Σπηλιωτόπουλος αναλάμβανε Γενικός Διοικητής Αττικής. Το ΕΑΜ, την ίδια ώρα που υπογράφει με τα δυο χέρια τη συμφωνία, απομακρύνει τον Άρη Βελουχιώτη από τη Νότια Ελλάδα, για να σταματήσουν οι ελασίτικες επιθέσεις στις τελευταίες θέσεις όπου αποτραβιούνται για να σωθούν τα εναπομείναντα Τάγματα Ασφαλείας.    

Αυτό το άθλιο ντοκουμέντο, που υπογράφτηκε στην Ιταλία, θα μείνει στην Ιστορία ως «Συμφωνία της Καζέρτας». Και θα βάλει την ταφόπλακα στις προσδοκίες των από κάτω για «Απελευθέρωση από τον φασισμό» και «Λαοκρατία».

Τα Δεκεμβριανά και η Βάρκιζα έχουν ήδη δρομολογηθεί.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• «Καλαμάτα, Πύργος, Μελιγαλάς, Η πρώτη πράξη του εμφυλίου πολέμου» Κ. Ρουσίτης, εφημερίδα Εργατική Εξουσία.

• «Αντίσταση, η Επανάσταση που χάθηκε», Λέανδρος Μπόλαρης, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο.

• «Πόλεμος των Χωρικών και Κοινωνική Επανάσταση» Θόδωρος Κουτσουμπός, Εκδόσεις Λέων.

Τέλος, για την κατανόηση του ιστορικού πλαισίου της εποχής, εξαιρετικό βιβλίο αναφοράς αποτελεί το

• «Ανάποδα Χρόνια» της Ρίκη Βαν Μπουσχότεν, εκδόσεις Πλέθρον.