Γράφει η Τερέζα Βολακάκη
Φέτος -εν μέσω και της πανδημίας του κορωνοϊού- ζούμε μία από τις θλιβερότερες επετείους: τα πέντε χρόνια από τη Συμφωνία Ευρωπαϊκής Ένωσης–Τουρκίας αναφορικά με τους προσφυγικούς πληθυσμούς. Πρόκειται για τη Συμφωνία, με την οποία τα αστικά επιτελεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης έμειναν –και παραμένουν έκτοτε- εμφανώς ικανοποιημένα. Οι «μεταναστευτικές ροές, που τόσο ‘κόστιζαν’ στην ΕΕ» (κατά τη δική τους κυνική και απάνθρωπη ορολογία) θα ελέγχονται πλέον και θα «φιλτράρονται». Από το πέρασμά τους μέσω Τουρκίας «κάπως» -με έναν απότομο, ωμό και άμεσο τρόπο- θα αντιμετωπίζονται πριν ακόμη εισέλθουν στην Ελλάδα, την πρώτη χώρα εισόδου των μεταναστ(ρι)ών σε ευρωπαϊκό έδαφος.
1. Το χρονικό μιας αιματηρής συμφωνίας
Πρόκειται για την κοινή δήλωση ΕΕ-Τουρκίας, που δημοσιεύθηκε στις 18-03-2016, και χαρακτηρίζει το τουρκικό έδαφος ως «ασφαλές» για κατηγορίες μεταναστών, μεταναστριών και προσφύγων, κυρίως αναφορικά με πολίτες Συρίας. Κατά τη διαπραγμάτευση αυτή, η ΕΕ εκχώρησε κονδύλια στην Τουρκία, ώστε να «διευκολύνει» -όπως αναφέρει η εν λόγω συμφωνία- τις ενταξιακές διαδικασίες των συγκεκριμένων εθνικοτήτων.[1] Ειδικότερα, αποφασίζει την επιστροφή στην Τουρκία όσων μεταναστ(ρι)ών δεν χρήζουν διεθνούς προστασίας (με βάση τη Συνθήκη της Γενεύης για το καθεστώς διεθνούς προστασίας). Συγκεκριμένα, για τους πολίτες Συρίας συμφωνήθηκε ότι θα εγκαθιδρυθεί μηχανισμός εγκατάστασης και αφομοίωσης αυτών στην Τουρκία σε συνθήκες ασφάλειας, όπως προβλέπεται από τις διεθνείς και ευρωπαϊκές συνθήκες. Η ανωτέρω συμφωνία παράλληλα ανέλαβε να διασφαλίσει όλα τα απαραίτητα μέτρα αποτροπής της «παράνομης» διακίνησης μεταναστ(ρι)ών στο Αιγαίο, αλλά και της εγκατάστασής τους στην Τουρκία. Το κλείσιμο των θαλάσσιων και χερσαίων συνόρων αποτέλεσε ένα από τα μέτρα αποτροπής της μετανάστευσης αυτής. Τέλος, όπως αναφέρει η κοινή αυτή δήλωση, «Η ΕΕ και τα κράτη-μέλη της θα συνεργασθούν με την Τουρκία σε κάθε κοινή προσπάθεια βελτίωσης των ανθρωπιστικών συνθηκών στο εσωτερικό της Συρίας, ιδίως σε ορισμένες περιοχές κοντά στα τουρκικά σύνορα, η οποία θα έδινε τη δυνατότητα στον τοπικό πληθυσμό και τους πρόσφυγες να ζήσουν σε ασφαλέστερες περιοχές». Η εν λόγω συμφωνία μετέτρεψε τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου (Λέσβο, Χίο, Σάμο, Λέρο και Κω) σε φυλακές σωμάτων -και κυρίως ψυχών- στα κέντρα υποδοχής και ταυτοποίησης (ΚΥΤ), αλλά κυρίως στα κρατητήρια των νησιών αυτών.
2. Η Τουρκία ως «ασφαλής» τρίτη χώρα
Για να μη γελιόμαστε, μόνο ασφαλής χώρα δεν είναι η Τουρκία. Από τη Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας και έπειτα έχουν σημειωθεί σωρεία παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μεταναστ(ρι)ών και αιτούντων που έρχονται από εμπόλεμες ζώνες ή εν πάση περιπτώσει θα δικαιούνταν διεθνούς προστασίας με βάση τη Σύμβαση της Γενεύης στην ΕΕ, αλλά βάσει της εν λόγω συμφωνίας είναι καταδικασμένοι στο να επιστρέφονται στην Τουρκία χωρίς να ερωτηθούν.
Η έννοια της «ασφαλούς» τρίτης χώρας ενυπάρχει πρωτίστως στην Οδηγία της ΕΕ,[2] συνεπώς είναι δυνατόν να επιστραφεί δικαιούχος διεθνούς προστασίας ή επικουρικής στην Τουρκία, εάν αυτή η χώρα μπορεί να θεωρηθεί «ασφαλής» (δηλαδή η Τουρκία), πράγμα που σημαίνει ότι στην περίπτωση αυτή πρέπει να πληρούνται ΟΛΑ τα ακόλουθα: α) είναι δυνατόν να ζητηθεί το καθεστώς του πρόσφυγα και, εάν είναι επιλέξιμο, να λάβει προστασία σύμφωνα με τη Σύμβαση της Γενεύης του 1951 σχετικά με το καθεστώς των προσφύγων, β) δεν υπάρχει κίνδυνος επιστροφής σε μη ασφαλή χώρα προέλευσης, γ) δεν υπάρχει κίνδυνος σοβαρής βλάβης και δ) δεν υπάρχει απειλή για τη ζωή ή την ελευθερία λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα ή πολιτικής γνώμης.[3]
Για να είμαστε νομικά σαφείς, η διεθνής προστασία στην Τουρκία διατίθεται τεχνικά μόνο σε άτομα που διαφεύγουν από γεγονότα που συνέβησαν πριν από την 1η Ιανουαρίου 1951 και μόνο από ευρωπαϊκές χώρες,[4] καθώς η Τουρκία δεν έχει υπογράψει το Πρόσθετο Πρωτόκολλο της Σύμβασης της Γενεύης του 1968, το οποίο επέκτεινε την προστασία του τόσο χρονικά όσο και γεωγραφικά. Ο τουρκικός νόμος του 2013 για τους αλλοδαπούς και τη διεθνή προστασία (LFIP) προβλέπει μόνο ένα καθεστώς πρόσφυγα υπό όρους, που παρέχει ένα μικρότερο σύνολο δικαιωμάτων από ό,τι η διεθνής προστασία που εγγυάται η Σύμβαση της Γενεύης. Εν τω μεταξύ, μόνο οι Σύροι είναι επιλέξιμοι για το καθεστώς προσωρινής προστασίας που προβλέπεται στην τουρκική εθνική νομοθεσία: ακόμη και αυτή η ανεπαρκής διάταξη δεν είναι διαθέσιμη σε μετανάστ(ρι)ες όλων των άλλων εθνικοτήτων. Η προσωρινή προστασία παρέχει στους Σύριους διάφορα δικαιώματα: «ρητή προστασία από την επαναπροώθηση και πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης και της υγειονομικής περίθαλψης, βάσει κάρτας αναγνώρισης προσωρινής προστασίας που εκδίδεται από τo Υπουργείο Μετανάστευσης της Τουρκίας.
Τον Ιούλιο 2019, οι αρχές στην Ιστανμπούλ ανακοίνωσαν προγραμματισμένες επιδρομές, σημεία ελέγχου και συλλήψεις Συρίων που κατοικούν στην πόλη και ήταν εγγεγραμμένοι σε άλλες πόλεις σε όλη τη χώρα. Τις επόμενες μέρες πολλά άτομα συνελήφθησαν και επαναπροωθήθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες στη βόρεια Συρία — συμπεριλαμβανομένων ατόμων που διέθεταν τα απαραίτητα δικαιολογητικά για να ζήσουν νόμιμα στην Ιστανμπούλ – με πολλούς να αναγκάζονται να υπογράψουν εθελοντικά έγγραφα επιστροφής, που ήταν στα τουρκικά.
3. Θεσμικές επιστροφές μεταναστ(ρι)ών στην Τουρκία
Παράλληλα, πρέπει να τονιστεί πως -παρά το ανωτέρω θεσμικό πλαίσιο- οι μετανάστες και μετανάστριες επιστρέφονται κανονικά από την Τουρκία στις χώρες προέλευσής τους με σοβαρό κίνδυνο της ζωής τους. Στην πράξη, επιτρέπεται η παρέκκλιση από τη θεμελιώδη αρχή της μη επαναπροώθησης (non-refoulement),[5] καθώς -βάσει της τουρκικής νομοθεσίας- οποιοσδήποτε είναι δυνατόν να επαναπροωθηθεί, από τη στιγμή που στρέφεται κατά της δημόσιας τάξης ή του πολιτεύματος ή σχετίζεται με εγκληματική οργάνωση (μια παντελώς αυθαίρετη και ιδιαιτέρως εύκολη κατηγορία, που αποδίδεται συνηθέστατα σε όποιο πλάσμα σκέφτεται, συμπεριφέρεται και δρα ‘διαφορετικά’ σε σχέση με όσα ορίζει το καθεστώς).
Στο ίδιο πλαίσιο, η αυθαίρετη κράτηση σε απάνθρωπες και εξευτελιστικές συνθήκες είναι ένα μόνο παράδειγμα της σοβαρής βλάβης που διατρέχουν οι μετανάστες στην Τουρκία. Είναι πιθανό να κρατούνται πέραν του ενός έτους σε τουρκικές φυλακές, χωρίς να τους αποδίδεται ορισμένη κατηγορία ή αιτία και βεβαίως χωρίς να τους δοθεί λόγος. Τα κέντρα κράτησης είναι ασφυκτικά γεμάτα και ανθυγιεινά και έχουν αναφερθεί πολλές περιπτώσεις βίας και βασανιστηρίων από το προσωπικό εναντίον κρατουμένων. Οι μη Σύριοι υπήκοοι, που απελάθηκαν από την Ελλάδα στην Τουρκία, κρατούνται συνήθως κατά την άφιξή τους σε «κέντρα απομάκρυνσης». Σε αυτά τα κέντρα απομάκρυνσης απαγορεύεται συχνά η πρόσβαση σε διαδικασίες ασύλου και επαπειλείται απέλαση στις χώρες καταγωγής τους.
Εκτός των ανωτέρω, είναι γεγονός ότι το τουρκικό κράτος αποτελεί απειλή για τη ζωή και την ελευθερία λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα και πολιτικής γνώμης. Η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας παρέχει εδώ και καιρό κάλυψη για την καταστολή, στην οποία προβαίνει το τουρκικό καθεστώς απέναντι σε κάθε αντιφρονούντα: συστηματική δίωξη των Κούρδων ή/και άλλων εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων, καθώς και των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, αυθαίρετη σύλληψη και φυλάκιση πολιτικών αντιπάλων, δημοσιογράφων, αριστερών, φοιτητ(ρι)ών και ακαδημαϊκών, συνδικαλιστ(ρι)ών, υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δικηγόρων. Υπερβολική χρήση βίας προκειμένου να συντρίψει την οργανωμένη αντίσταση και τις διαμαρτυρίες των καταπιεζόμενων πληθυσμών, χρήση βασανιστηρίων και δολοφονιών, ευθυγράμμιση με τις φασιστικές πολιτοφυλακές και με τον ιμπεριαλιστικό στρατιωτικό επεκτατισμό που περιλαμβάνει εισβολές, καταλήψεις και τη διάπραξη εγκλημάτων πολέμου και ωμοτήτων.
4. Μαζικές Επαναπροωθήσεις από τον Έβρο και τα Νησιά του Ανατολικού Αιγαίου
Ένα τεράστιο αγκάθι της ανωτέρω συμφωνίας είναι το φαινόμενο των μαζικών επαναπροωθήσεων (push–backs) μεταναστ(ρι)ών από τα ελληνικά χερσαία ή/και θαλάσσια σύνορα πίσω στην Τουρκία. Το φαινόμενο αυτό, παρατηρείται από την έναρξη του προσφυγικού κύματος του 2015 και έπειτα όλο και πιο μαζικά, με αποκορύφωμα την περίοδο της πανδημίας, οπότε και δεν υπήρχε καμία πραγματική καταγραφή και έλεγχος της δράσης τόσο των ελληνικών όσο και των τουρκικών αρχών.
Στην Ελλάδα, ο έλεγχος της δράσης των κρατικών αρχών δεν έχει πάρει ακόμα τις διαστάσεις που θα έπρεπε λόγω της μαζικής συγκάλυψης όσων συμβαίνουν τόσο από τα ΜΜΕ όσο και από τις ίδιες τις αρμόδιες αρχές, ενώ βάρκες «χάνονται» στα ελληνοτουρκικά σύνορα. Φυσικά η πανδημία αποτέλεσε το πρόσχημα για την πλήρη ατιμωρησία των υπευθύνων για όσα εγκλήματα συμβαίνουν μαζικά ενάντια στα ανθρώπινα δικαιώματα. Στα καταγεγραμμένα αυτά φαινόμενα ΕΕ και FRONTEX φέρουν την πλήρη ευθύνη όσων κάνουν και όσων οφείλουν να κάνουν και δεν κάνουν. Μαρτυρίες επιζώντων επαναπροώθησης περιγράφουν πως ακόμα κι όταν έφτασαν στην ελληνική επικράτεια, οι αρχές δεν τους άφησαν κάνουν αίτημα ασύλου, ενώ τους προώθησαν βιαίως πίσω μέσω θαλάσσης, αδιαφορώντας πλήρως για τις ανθρώπινες ζωές που τέθηκαν σε κίνδυνο.
5. Σήμερα: Πανδημική Δυστοπία
Η σημερινή δυστοπία περιγράφεται από μια θλιβερή συγκυρία, όπου η πανδημία με την προσφυγική συνθήκη συστοιχίστηκαν στα πρόσωπα εκατοντάδων αιτούντων που καταφτάνουν στην Ελλάδα από τον Μάρτιο του 2020. Η ευρωπαϊκή απόφαση του ΕΔΔΑ, που το καλοκαίρι του 2020 νομιμοποιεί εν μέρει τις επαναπροωθήσεις εκ μέρους των ισπανικών αρχών αποτέλεσε την τελευταία θεσμική απόκριση στο φαινόμενο αυτό.
Οι σημερινές πράξεις και δηλώσεις της ελληνικής κυβέρνησης και συγκεκριμένα του υπουργού Ν. Μηταράκη συμπυκνώνουν ένα συνονθύλευμα ρατσιστικής πολιτικής ιδεολογίας και ανάλυσης. Είναι η πολιτική που φέρει τα πρόσωπα αυτά σε ακραίες συνθήκες που τις ονοματίζει ανθρώπινες, που αφαιρεί από τις συνθήκες ζωής τους κάθε ανθρώπινη αξιοπρέπεια, που κακοποιεί βάναυσα και εξαθλιώνει. Είναι αυτή η πολιτική που με μια κλωτσιά τούς στέλνει πίσω με μια βάρκα τρύπια. Είναι η ελληνική και η ευρωπαϊκή πολιτική, που με πράξεις και παραλείψεις αφαιρούν ανθρώπινες ζωές.
Είμαστε ενάντια στη φονική συμφωνία ΕΕ- Τουρκίας
Κανένας άνθρωπος δεν είναι παράνομος
Με τις μετανάστριες είμαστε μαζί, επαναπροώθηση σε FRONTEX και ναζί
[1] Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας, 18 Μαρτίου 2016, Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 18-03-2016, διαθέσιμο στην: https://www.consilium.europa.eu/el/press/press-releases/2016/03/18/eu-turkey-statement/.
[2] DIRECTIVE 2013/32/EU OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL, Official Journal of the European Union, available at:
[3] 5 ΧΡΟΝΙΑ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΕ-ΤΟΥΡΚΙΑΣ, LegalCentreLesvos, 16-03-2021,
διαθέσιμο στην: https://legalcentrelesvos.org/2021/03/16/5-years-of-violence-and-misery-under-the-eu-turkey-deal/#turkey-not-safe
[4] INTRODUCTION TO THE ASYLUM CONTEXT IN TURKEY, ΕCRE,30-11-2020,
available at: https://asylumineurope.org/reports/country/turkey/introduction-asylum-context-turkey/
[5] REMOVAL AND REFOULEMENT, ΕCRE, 30-11-2020, available at: https://asylumineurope.org/reports/country/turkey/asylum-procedure/access-procedure-and-registration/removal-and-refoulement/
(Το άρθρο βρίσκεται δημοσιευμένο στο 11ο φύλλο της εφημερίδας Η ΚΟΚΚΙΝΗ, Μάης 2021, που κυκλοφορεί)
Η ΚΟΚΚΙΝΗ 